معرفی و دانلود کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد اول: از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی

معرفی کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد اول: از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی

کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد اول از زمان حمله‌ی اعراب به ایران تا پایان دوره‌ی اول غزنویان را دربرمی‌گیرد. مرحوم ذبیح‌الله صفا در این کتاب از سرگذشت زبان فارسی از قرن اول تا چهارم هجری می‌گوید، وضعیت اجتماعی، سیاسی، دینی و علمی آن دوره را شرح می‌دهد و شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی را معرفی می‌کند.

درباره‌ی کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد اول

کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد اول با زمانی آغاز می‌شود که شاهان سامانی در خراسان و فرارود قدرت گرفته بودند و زبان فارسی رواج یافته بود. زمانه‌ای که شاعرانی چون رودکی، شهید بلخی، دقیقی و فردوسی در آن بالیدند و دانشمندانی نظیر ابن‌سینا،‌ فارابی، زکریای رازی و خوارزمی پا به عرصه‌ی علوم گذاشتند. دورانی که از آن به‌عنوان دوره‌ی طلایی یاد می‌شود و مایه‌ی افتخار ایران و ایرانیان است. با این همه سؤالاتی در ذهن خوانندگان این کتاب شکل می‌گیرد: چرا پس از حمله‌ی اعراب، حدود دو قرن طول کشید تا ایرانیان به چنین جایگاهی برسند؟ آیا در این دو قرن اثری ادبی پدید نیامده است؟ اولین شاعر فارسی‌زبان کیست؟ اولین کتاب‌هایی که به زبان فارسی نوشته شدند، چه بودند؟ و به‌طور خلاصه، زبان فارسی در این چند قرن چه تغییراتی داشته است؟ مرحوم ذبیح‌الله صفا (Zabihollah Safa) در اولین جلد تاریخ ادبیات در ایران، به همه‌ی این سؤالات پاسخ می‌دهد.

ایرانیان پس از اینکه اعراب به سرزمینشان حمله کردند، خیلی سریع خود را با فرهنگ جدید وفق دادند و بخش بزرگی از میراث خود را با این فرهنگ درآمیختند. زبان پارسی در دوران حیاتش سه دوره را از سر گذرانده است: زبان فارسی باستان، زبان فارسی میانه و زبان دری. پیش از حمله‌ی اعراب، زبان فارسی دری اندک‌اندک در حال شکل‌گیری بود و پس از آن، به زبان رسمی ایران بدل شد. زبان فارسی پیش از اسلام، زبان گفتار بود و در طول سه سده، به زبان گفتار و نوشتار تبدیل شد. از قرن اول هجری قمری تا قرن سوم، چالش‌هایی میان عربی و فارسی به وجود آمد. در ابتدا زبان عربی از این چالش‌ها سربلند بیرون آمد؛ اما در نهایت توفق با زبان پارسی دری بود. ذبیح‌الله صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد اول، از سرگذشت این زبان از دوره‌ی سامانیان تا پایان سلطنت سلطان مسعود غزنوی می‌گوید.

مرحوم صفا در ابتدای کتاب مقدماتی شرحی کلی درباره‌ی وضعیت تاریخی، اجتماعی، فکری، فرهنگی، علمی و دینی دوره‌ی مدنظر می‌دهد و زمینه را برای بررسی آثار ادب فارسی، آماده می‌کند. یکی از دغدغه‌های ذبیح‌الله صفا این است که ادبیات را به معنی عمومی آن در نظر بگیریم. با این تفاسیر همه‌ی آثار علمی، ادبی، تاریخی، فلسفی، دینی و... نیز در ادبیات جای می‌گیرند و حتی آثاری که حاصل تفکر ملت ایران باشد (ولو به زبانی غیر از زبان فارسی) جزئی از ادبیات ایران به حساب می‌آید. پس از همه‌ی این مقدمات، مرحوم صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد اول به سراغ احوال و زندگی‌نامه‌ی شاعران و نویسندگان می‌‌رود. وی بخشی از شعر شعرا را نیز در کتاب خود می‌آورد.

استاد ذبیح‌الله صفا در سال 1332 کتاب تاریخ ادبیات در ایران – جلد اول را به نگارش درآورد. بدیهی است که پس از گذشت سال‌ها، بعضی از اطلاعات کتاب دیگر از درجه‌ی اعتبار ساقط باشند. از این رو پژوهشگرانی که به موضوع تاریخ ادبیات علاقه دارند، باید به کتاب‌های جدیدتری که در این زمینه نوشته شده است مراجعه کنند و اطلاعات کتاب مرحوم صفا را با دیگر منابع مطابقت دهند.

انتشارات فردوس مجموعه‌ی هشت مجلدی تاریخ ادبیات در ایران مرحوم صفا را به‌تازگی تجدید چاپ کرده است.

نکوداشت‌های مجموعه کتاب‌های تاریخ ادبیات در ایران

• کتاب تاریخ ادبیات در ایران شایسته‌ترین، مهم‌ترین و جاودان‌ترین تألیف مرحوم صفاست. کتابی که آوازه‌ی جهانی گرفته و صفا بر سر تدوین آن شیره‌ی جان را مصروف کرده است. (مرحوم ایرج افشار، نسخه‌شناس و ادب‌پژوه)
• تاریخ‌ادبیات استاد صفا که عنوانش را هوشیارانه، تاریخ ادبیات در ایران نهاده بود، هنوز در نوع خود بهترین اثر درباره‌ی تاریخ ادبیات به حساب می‌آید و در نوع خود، جایگزینی در پژوهش‌های فارسی ندارد. (نصرالله‌ امامی، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز)
• مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تاریخ‌ادبیات ایران، اثر ذبیح‌الله صفا موسوم به کتاب تاریخ ادبیات در ایران است که یک دوره‌ی تاریخ علم و ادب فرهنگ ایران نیز محسوب می‌شود. (سید محمدصادق سجادی، عضو شورای علمی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی)
• در دوران تحصیلم هیچ استادی را درستکارتر، امین‌تر و بهتر از مرحوم ذبیح‌الله صفا ندیدم. او یکی از مشاهیر ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین است و کتاب تاریخ ادبیات در ایران او، همانند ندارد. (سید محمد ترابی، استاد پیشین ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی)
• بی‌اغراق، تاکنون درباره‌ی تاریخ‌ادبیات ایران چه به زبان‌های خارجی و چه به زبان فارسی کتابی به این جامعیت و دقت تألیف نشده است. (مرحوم احمد مهدوی دامغانی، استاد پیشین ادبیات دانشگاه تهران)

کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد اول برای چه کسانی مناسب است؟

کتاب تاریخ ادبیات ایران از مرحوم ذبیح‌الله صفا، یکی از مهم‌ترین منابع کنکورهای کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌ی زبان و ادبیات فارسی است. مخاطبان اصلی این کتاب دانشجویان، استادان و پژوهشگران این رشته هستند.

در بخشی از کتاب تاریخ ادبیات در ایران - جلد اول: از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی می‌خوانیم

روایات ملی ایران نیز در این سامان بیش از سایر نواحی محفوظ مانده بود و قسمت بزرگی از آن روایات همچنان که می‌دانیم با این ناحیه رابطه‌ی مستقیم دارد و آن داستان‌های مربوط به خاندان کرشاسپ است که بیش از تمام داستان‌های دیگر ملی ما وسعت و اهمیت دارد. تمام این داستان‌ها در سیستان زبان به زبان می‌گشت و چون همه‌ی آنها پهلوانی و حاوی افتخارات بزرگ بود، طبعاً مایه‌ی تحریک حس ملیت در سیستانیان می‌گشت. وجود این عوامل یعنی: دوری از مرکز خلافت، بقای آیین و مراکز دینی زرتشتی در میان بسیاری از اهل این ولایت، قیام‌های پیاپی بر ضد عرب و عمّال خلفا، وجود داستان‌های پهلوانی مربوط به خاندان کرشاسپ، قیام‌های خوارج در این سرزمین و نظایر این عوامل مردم سیستان را طبعاً میهن‌پرست و متوجه ملیت و متمسک به عادات و عقاید و رسوم ملی، مدعی استقلال و حکومت خاص و بی‌عقیده نسبت به دستگاه خلافت اسلامی به بار آورد و در چنین محیط و میان چنین مردمی است که یعقوب لیث صفار ظهور کرد.

پیش از ورود در قیام یعقوب و شرح خصایل و اهمیت قیام او باید از لحاظ بستگی شدیدی که زندگی او با خوارج و عیاران دارد در این باب مختصر بحثی کنیم. چنان که گفتیم سیستان یکی از مراکز مهم خوارج بود؛ زیرا این ناحیه از مرکز خلافت دور و علاوه بر این به‌وسیله‌ی ریگ‌های وسیع از سایر نقاط مجزا بود. به همین جهت خوارج آن جا را یکی از پناهگاه‌های مهم خود قرار داده بودند. این خوارج بیشتر از اهالی سیستان بودند و گویی مراد ایشان از این قیام دینی بیشتر رهانیدن سرزمین خویش از چنگ اعراب غالب بوده است و اتفاقاً بزرگ‌ترین پیشوایان این گروه در سیستان از ایرانیان بوده‌اند.

فهرست مطالب کتاب

باب اول: وضع سیاسى و اجتماعى و علمى و ادبى ایران از حمله عرب تا پایان
قرن سوّم هجرى
فصل اول: وضع سیاسى و اجتماعى ایران ازغلبه‌عرب‌تاقیام‌یعقوب‌لیث‌صفار
وضع عمومى ایران مقارن ظهور اسلام
حمله تازیان
از فتح الفتوح تا قیام ابومسلم
از قیام ابومسلم تا حکومت یعقوب بن لیث
وضع اجتماعى‌ایران تا قیام یعقوب
شعوبیه
قیام‌هاى سیاسى و نظامى تا ظهور یعقوب لیث صفار
قیام یعقوب لیث صفار و تشکیل سلسله صفارى
فصل دوم: وضع دینى ایران تا پایان قرن سوم هجرى
وضع عمومى ادیان و مذاهب در ایران
آغاز اختلافات مذهبى
خوارج
شیعه
مُرجِئه
اختلاف در اصول عقاید
قَدَریّه
مُجَبِّره
معتزله
چند فرقه دیگر
حلولیه و اهل تناسخ
خلاصه وضع دینى و مذهبى
فصل سوم: وضع علوم در سه قرن اول هجرى
تقسیم علوم
علوم شرعى
علم القرائة
علم تفسیر
علم الحدیث
علم فقه
علم الکلام
علوم عقلى
تعریف علوم عقلى
تازیان و علوم عقلى
تأثیر ایرانیان در تدوین علوم عقلى
آغاز توجه مسلمین به علوم عقلى
مراکز علمى مقدم بر حوزه بغداد
علوم عقلى در ایران پیش از اسلام
مترجمان ایرانى
مترجمان غیر ایرانى
حاصل کار مترجمان
علماى قرن دوم و سوم
علوم ادبى
تعریف و اقسام علوم ادبى
علل توسعه ادب عربى
روایت و رواة
علوم لسانى
علم نحو
علم لغت
علوم بلاغت
علم عروض و علم القوافى
فصل چهارم: وضع ادبى ایران در سه قرن اوّل هجرى
ادبیات پهلوى
ادامه ادب پهلوى
ناقلان کتب پهلوى
کتب مشهور پهلوى
وضع عمومى سایر لهجات ایرانى تا آغاز ادبیات فارسى
لهجات محلى
شعر در لهجات محلى
ورود لغات عربى
استعمال خط عربى
لهجه دَرى
آغاز ادب فارسى
نخستن شاعر پارسى‌گوى
روایت تاریخ سیستان
قول عوفى
قول شمس قیس
قول علاءالدین دده
قول احمد بن یحیى الهروى
قول دولتشاه
قول هدایت
بهرام گور
عباس مروزى یا ابوالعباس مروزى یا ابوالعباس بن حنوذ المروزى
ابوحفص حکیم بن احوص سغدى سمرقندى
حنظله بادغیسى
محمود وَرّاق هروى
فیروز مشرقى
ابوسلیک گرگانى
نثر و نظم عربى در ایران
نثر عربى
شعر عربى
باب دوم: وضع سیاسى و اجتماعى و علمى و ادبى ایران در قرن چهارم و
نیمه اوّل قرن پنجم هجرى
فصل اول: وضع سیاسى و اجتماعى ایران در قرن چهارم و نیمه اول قرن
پنجم
وضع بغداد و خلفا تا تسلّط طغرل‌بیگ
حکومت‌هاى ایران از آغاز قرن چهارم تا تسلّط سلجوقیان
دنباله حکومت صفاریان
سامانیان
حکومت‌هاى تابع سامانیان
امراى طبرستان
دیالمه آل‌زیار
دیالمه آل‌بویه
دیالمه اصفهان
دوره اول حکومت غزنوى
حکومت‌هاى مغرب
وضع اجتماعى ایران در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم
حکومت‌هاى ایرانى
خاندان‌هاى قدیم ایرانى
رسوم و آداب ایرانى و آبادانى و ثروت
بردگى و بردگان
غلامان و کنیزکان ترک
مبارزات نژادى ایران و ترک
نتایج تسلّط غلامان
فصل دوم: عقاید و ادیان و مذاهب در قرن چهارم و آغاز قرن پنجم
بقایاى ادیان قدیم
مذاهب اسلامى
عصبیات مذهبى
مذهب اشعرى
نتایج نفوذ اصحاب حدیث و اشاعره
وضع شیعه
فرقه اسمعیلیه
قرامطه
صوفیه
فصل سوم: وضع علوم در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم
رواج علم
رواج کتب
کتابخانه‌ها
مراکز تعلیم
علوم شرعى
علم قرائت قرآن
تفسیر قرآن
علم الحدیث
علم فقه
علم کلام
علوم عقلى
وضع عمومى علوم عقلى
مترجمان کتب علمى
سیر علوم حکمى تا قرن پنجم
حکماى بزرگ ایران در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم
ابوزید احمد بن سهل البلخى
ابوبکر محمد بن زکریاء بن یحیى الرازى
ابونصر محمد بن محمد الفارابى
ابوالحسن شهید بن حسین بلخى
ابوزکریا یحیى بن عَدّى المنطقى
ابوسلیمان محمد بن طاهر بن بهرام السجستانى المنطقى
على بن محمد بن العبّاس معروف به ابوحیّان التوحیدى
ابوعلى الخازن احمد بن محمد بن یعقوب معروف به ابن مسکویه
ابوالفرج عبدالله بن الطیّب الجاثلیق
ابوالفرج على بن حسین بن هندو
ابوعلى حسین بن عبدالله ابن سینا
شاگردان ابن سینا
ابوعبید عبدالواحد بن محمد الجَوزجانى
ابوالحسن بهمنیار بن مرزبان
ابومنصور حسین بن طاهر بن زیله اصفهانى
ابوعبدالله محمد بن احمد المعصومى
اخوان الصفا
علوم ریاضى در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم
ابوالوفا محمد بن محمد بن یحیى بن اسمعیل بن العباس البُوزجانى
ابوالفتح محمود بن محمد بن قاسم الاصفهانى
ابوجعفر الخازن خراسانى
ابوسهل ویجن بن رستم الکوهى
ابوسعید احمد بن محمد بن عبدالجلیل السجزى
ابوالحسین عبدالرحمن بن عمرالصوفى‌الرازى
ابوعلى بن ابى‌الحسین الصوفى
ابوالحسن کوشیار بن لبان باشهرى گیلى
ابونصر حسن بن على القمى
ابوالعباس احمد بن محمد السرخسى
ابوالحسن على بن احمد نسوى
ابوریحان محمد بن احمد بیرونى خوارزمى
شیخ الرئیس ابوعلى سینا
علم طب
محمد بن زکریاى رازى
ابوالحسن احمد بن محمد الطبرى
ابومنصور حسن بن نوح القمرى البخارى
على بن عباس مجوسى اهوازى
ابوسهل عیسى بن یحیى المسیحى الجرجانى
ابوعلى بن سینا
صیدنه و سایراقسام علوم طبیعى
علم کیمیا (شیمى)
جغرافیا
ابوالقاسم محمد بن خرداذبه
ابوزید البلخى
ابوالحسن على بن الحسین المسعودى
ابوالقاسم محمد بن حَوْقَل بغدادى
ابواسحق ابراهیم بن محمد الفارسى الاصطخرى
شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد المقدسى
ابوعبدالله احمد ابن محمد جیهانى
حدود العالم من المشرق الى المغرب
ابوریحان بیرونى
علوم ادبى
ابوبکر محمد بن دُرَیْد الازدى البصرى معروف به ابن دُرَیْد
ابوسعید حسن به عبدالله سیرافى
ابوعلى حسن بن احمد فارسى
صاحب کافى اسمعیل بن عَبّاد
ابوالحسین احمد بن فارس الرّازى
ابومنصور محمد بن احمد الاَزهرى
اسمعیل بن حَمّاد جوهرى فارابى
ابوعمرو احمد بن محمد بن ابراهیم زوزنى
علوم بلاغت
على بن عبدالعزیز جرجانى
عبدالقاهر بن عبدالرحمن الجرجانى
فصل چهارم: وضع ادبى ایران در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم
وضع عمومى زبان و ادب فارسى
شعر فارسى‌وشاعران پارسى‌گوى در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم
خصایص شعر فارسى
انواع شعر فارسى و موضوعات آن
مسعودى مروزى
رودکى
شهید بلخى
ابوطیب مصعبى
فرالاوى
ابوشعیب هروى
ابوالعباس ربنجنى
ابواسحق جویبارى
ابوزراعه معمرى جرجانى
خسروانى
شاکر بخارى
ابوالمؤید بلخى
بوشکور بلخى
دقیقى
معروفى بلخى
ولوالجى
لوکرى
بدیع بلخى
منجیک ترمذى
طاهر بن فضل چغانى
آغاجى
منطقى رازى
خسروى سرخسى
قمرى جرجانى
یوسف عروضى
استغنایى نیشابورى
خبازى نیشابورى
بوالعلاء شوشترى
محمد عبده
جنیدى
کسائى مروزى
رابعه قُزدارى
بشار مرغزى
عماره مروزى
ایلاقى
ابوالفتح بستى
فردوسى
ابوالهیثم
فرخى سیستانى
لبیبى
زینبى علوى محمودى
منشورى
مسعودى غزنوى (رازى)
مخلدى گرگانى
عنصرى
بهرامى
بزرجمهر قائنى
غضایرى
مسرور طالقانى
عسجدى
منوچهرى
عطاردى
بالیث طبرى
امینى نجار
روزبه نکتى
عیوقى
ابوسعید ابوالخیر
نثر پارسى در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم
مقدمات و کلیات
بعضى از آثار مفقود
شاهنامه‌ها و داستان‌هاى قهرمانى
رساله در احکام فقه حنفى
مقدمه شاهنامه ابومنصورى
عجایب البلدان
تاریخ بلعمى
ترجمه تفسیر طبرى
کتاب البارع
تفسیر قرآن
هدایة المتعلمین
حدود العالم من المشرق الى المغرب
نور العلوم
شرح قصیده ابوالهَیْثَم
کتاب الابنیة عن حقائق الادویة
کتب فارسى ابن سینا
شرح تعرف
التفهیم لاوائل صناعة التنجیم
ترجمه و شرح رساله حَىّ بن یَقظان
شش فصل و رساله استخراج
تاریخ سیستان
کشف المحجوب
رسائل ابونصر مشکان
قسمت ریاضى دانش‌نامه علائى
زین الاخبار
قصص الانبیا
تازى‌گویان ایران در قرن چهارم و آغاز قرن پنجم
نثر عربى
بحث در مقدمات
ابن العمید
صاحب بن عَبّاد
ابوبکر خوارزمى
بدیع‌الزمان همدانى
شمس‌المعالى قابوس
ابونصر عتبى
ابومنصور ثعالبى
ابوحَیّان التوحیدى
ابوالفرج الاصفهانى
ابن الندیم
ابوهلال العسکرى
حمزة الاصفهانى
ابوعلى مسکویه
شعر عربى
فهرست عام
فهرست اعلام تاریخى
فهرست اسامى کتب و رسالات و مقالات
فهرست اسامى قبایل و فرق و اقوام
فهرست اماکن و اعلام جغرافیایى