معرفی و دانلود کتاب فلسفه عقل

معرفی کتاب فلسفه عقل

بیژن طرهانی در کتاب فلسفه عقل، مبحث عقل را به‌ طور کامل و جامع مورد مطالعه قرار می‌دهد. هدف‌ اصلی نویسنده، بررسی کامل عقل از نظریات فلاسفه معتبر مسلمان خصوصاً سه چراغ فروزان حکمت اسلامی حضرتین شیخ‌الرئیس ابو علی‌ سینا، شیخ‌الاشراق شهاب‌الدین سهروردی و صدرالمتألمین صدرالدین شیرازی (ملاصدرا) است.

عقول موجودات مجردّی هستند که هیچ‌گونه شائبه و نقصانی در آن‌ها وجود ندارد و نزدیک‌ترین موجودات از (حیث کمالی) به وجود مبارک حضرت واجب‌الوجود هستند. البته عقل از جهات عرفانی، کلام، ادبی و... مورد نظر است.

با خواندن کتاب فلسفه عقل (Intelligentia) و با استعانت از درگاه حضرت باریتعالی می‌توانید به غایت منظور و مراد نائل آمده و نتیجه مفید از آن دست یابید. یکی از قواعد مسلم نزد فلاسفه، قاعده الواحد است (از واحد غیر واحد صادر نشود) و یا از علّت واحد مَحض بیش از یک معلول نمی‌توان صادر شود.

فلاسفه مسلمان (مشائی،‌ اشراقی و پیروان حکمت متعالیه) بر اساس این قاعده الواجد معتقدند کثرت‌های موجود در عالم ماده نمی‌توانند مستقیم از حضرت واجب تعالی (خداوند سبحان) بوجود آیند، بلکه تنها موجود اولی که بدون واسطه از ذات حق صادر می‌شود، تنها یک موجود مجرّد و واحد و بسیط است. فلاسفه مشایی نام آن‌ را عقل اول یا (صادر نخست) اشراقیون آن‌ را (نور اَقرب) و پیروان حکمت متعالیه خصوصاً صدرالمتألهین آن‌ را وجود منبسط یا فیض اقدّس می‌گویند.

سلطه طولی یا حلولی عُقول مورد نظر است که اکثر فلاسفه و حکمای مشایی به آن باور دارند و تعداد عقول را ده عقل می‌دانند. که از عقل اول شروع و به عقل دهم که (عقل فعّال) است می‌رسد. همان‌طوری‌ که گفته شد اکثر قریب به یقین فلاسفه مشایی، تعداد عقول را ده عقل می‌دانند. که مبتنی بر طبیعیات قدیم و هیئت بطلمیوس (منجم و دانشمند قدیم یونانی) است.

از نظر دانشمندان قدیم (علمای طبیعی) تعداد افلاک 9 فلک است که عبارتند از 1. فلک اعلی یا اطلس (فلک‌الافلاک) 2. فلک ثوابت 3. فلک زحل 4. فلک مشتری 5. فلک مریخ 6. فلک شمس 7. فلک زهره 8. فلک عطارد 9. فلک قمر، این افلاک نه‌گانه با ستارگان و سیّارات بی‌شماری که در آن‌ها وجود دارند در کنار موجودات عنصری کره زمین، کثرت‌های فراوانی را بوجود آورده‌اند، که به هیچ‌ وجه نمی‌توانند مستقیم از ذات واجب‌الوجود (حضرت حق‌تعالی) بوجود آیند زیر ذات واجب واحد و بسیط محض است و بر اساس قاعده‌الواحد صدور موجودات کثیر از چنین موجودی ممکن نیستند.

اما عقل اول (صادر نخست) با اینکه موجود واحدی است و تمام کمالات موجودات دیگر را دارد به خاطر معلول بودن دارای جهت امکانی نیز هست و وجود این دو جهت (کمالی و امکانی) موجب شده تا صدور بیش از یک موجود از او جایز گردد.

بنا بر نظریه فلسفه مشاء از ذات واجب تنها یک موجود به‌ نام صادر نخست (عقل اول) صادر می‌شود و از عقل اول با در نظر گرفتن وجه کمالی (نظر به واجب) عقل دوم و از جهت امکانی (نظر به خود) فلک نهم یا فلک اعلی (فلک‌الافلاک) بوجود می‌آید و از عقل دوم باز نیز به توجه به وجوهات کمالی و امکانی عقل سوم و فلک هشتم (ثوابت) بوجود می‌آید و بدین ترتیب از این سلسله عقول ده‌گانه و افلاک نه‌ گانه ایجاد می‌شود. و بر اساس این نظریه از عقل دهم که (عقل فعّال) نامیده می‌شود عقل دیگر و فلک دیگر ایجاد نمی‌شود. و عقل فعّال باعث ایجاد کثرات می‌شود. که در ضمن کتاب به آن مفصلاً می‌پردازیم.

در کتاب فلسفه عقل، تنها عقل از نظریه مشائین (مدل سینایی و ارسطویی) مورد نظر نیست. بلکه این الگو را به‌ عنوان سر فصل قرار داد‌ه‌ شده که ضمن بررسی جامع از نظریه مشائین بتوان به‌ طور مفصل و از همه جوانب «حکمت اشراق، حکمت مَشاء و حکمت متعالیه و...» عقل را مورد بررسی و مطالعه قرار داد و برای اینکه در بدو امر آشنایی مختصری از موضوع مورد نظر در ذهن داشته باشیم طبق یک هدفمندی منظم به کلّیت موضوع نظر داریم.

فلاسفه اشراق نیز قاعده‌الواحد و نظام طولی مبتنی بر آن‌را پذیرفته‌اند ولی آن‌ها تعداد عقول را منحصر به ده عقل نمی‌دانند زیرا تعداد ستارگان فلک ثوابت (فلک هشتم) از سلسله طولی عقول بسیارتر است در حالی‌ که جهت‌های موجود در عقل دوم بسیار محدود است و به تنهایی برای صدور کثرات موجود در فلک ثوابت کافی نیست.

بنابراین نظریه فلاسفه اشراقی تعداد عقول را بیشتر از ده عقل می‌دانند تا بتوان صدور این کثرت توجیه شوند. یعنی باور و پذیرش عقول عرضی.

در بخشی از کتاب فلسفه عقل می‌خوانیم:

معرفت در فلسفه ارسطو از احساس شروع می‌شود و نفس از آن واژه‌های حسی تصاویری برداشت می‌کند این مرحله را «تخیل» می‌گویند، پس از آن نفس بین صورت‌ها مقایسه انجام می‌دهد و صورت‌های کلّی یا کلّیات را انتزاع می‌کند نتیجه این فعّالیت نفس عقل نام دارد.

البته نسبت معقول به عقل مثل نسبت محسوس به حس است زیرا عقل مانند روح سفید است که بالقوه مشتمل بر همه‌ی معقولات است و ار تأثیر معقول بالفعل بر آن وارد نیاید به فعلیت مرور نمی‌کند. اما تفاوت در این است که آلت حاصه چون تحت تأثیر محسوسی که شدت آن به منتهی درجه است مثل نوری که چشم را خیره می‌کند، قرار می‌گیرد از کار می‌افتد. در صورتی که هر چه معقول قوی‌تر یعنی واضح‌تر و صریح‌تر باشد قوت تفکر عقلی بیشتر می‌شود. به‌ علاوه در فعل مشترک احساسی، خاص و محسوس همیشه متمایز می‌مانند و لیکن، در فعل عقلی تفکّر عقل و معقول اتحاد می‌پذیرند. آن‌گاه که با قوه عقلیه درباره‌ی امری فکر می‌کنیم جز همان امر معقول در این قوه چیزی نمی‌توانیم بیابیم.

بالاخره احساس در آلات متعددی منتشر می‌شود که هر یک از آن‌ها فقط قابل ادراک نوع خاصی از محسوسات است و حال آن‌که عقل قادر به ادراک همه معقولات بدون استثناء است. این هر سه تفاوت یک سبب بیشتر ندارد و آن این‌که به مدد عقل صورت یا ماهیت شیء را بدون ماده‌ی آن و عاری از تمام خصوصیاتی که در شیء جزیی محسوس مقارن با این صورت است مشاهده می‌کنیم.

ارسطو این قاعده کلی را معتبر می‌شمارد که موجود بالقوه نمی‌توان به فعلیت مرور کند مگر اینکه تحت تأثیر موجودی که در حال فعلیت است قرار گیرد و به اقتضای این قاعده در فوق عقلی غیرمنفعل که فکر ثابت و لایزال است تغییر را در آن راهی نیست و مانند نور که رنگ‌ها را از قوه به فعل می‌رساند مولد همه‌ی افکار دیگر است. این عقل در چه مقامی است آیا مانند عقل منفعل یا بالقوه جزئی از نفس انسان است. گویا چنین نباشد زیرا این عقل از نظر ارسطو مشاد ناپذیر و ازلی است و حال آنکه عقل منفعل مشاد پذیر است. اما اگر جوهری مفارق از نفس‌شان باشد آیا نمی‌توان گفت که همان محرک افلاک یا به عبارت دیگر خداست.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
تعریف عقل - عقل چیست؟ فلسفه و عرفان
نظر پل فولکیه در خصوص عقل
عقل از نگاه سید شریف جرجانی
نظریه هگل در باب عقل
نظریه - غزالی در باب عقل
نظریه علامه حسن‌زاده آملی در باب عقل
ارسطو و عقل
عقل در نظریه ملاصدرا
معانی عقل در نگاه ملاصدرا
ادعای وفاق در پذیرش قاعده الواحد
نحوه فیضان هستی از مبدأ اول، افلوطین
بررسی تاریخی مبحث نظریه فیضان
تکون در کائنات
مراتب موجودات و حلقه‌های اتصال آنان
عقل از منظر معرفت‌شناسی
صادر اول، عقل اول
صادر نخست یا (عقل اول) در اندیشه‌های عرفانی و تطبیق آن با فلسفه اسلامی
صادر اول - ا ز منظری دیگر
«اول ما خلق‌الله العقل» یعنی چه؟
ملاک صدور و کثرت در موجودات مجرد و مادی
عقل فعال
عالم عقول
عقول عرضی
مُثُل افلاطون
چگونگی راه‌یابی افلاطون به مُثُل
معنای لغات فلسفی در کتاب
کتاب‌شناسی