معرفی و دانلود کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی

معرفی کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی

کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی نوشته‌ی عبدالرحمن نجل رحیم در نتیجه‌ی تلاشی است برای پیوند دادن شکاف میان ذهن و بدن و فاصله گرفتن از دوگانه‌باوری معمول دکارتی، خاصه با کمک موسیقی. عبدالرحمن نجل رحیم، متخصص مغز و اعصاب، با تکیه بر علم روان‌شناسی و عصب‌شناسی به تأثیر موسیقی بر ذهن بشر می‌پردازد.

درباره‌ی کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی

عبدالرحمن نجل رحیم کتابش، مغز موسیقایی، را با فصل «موسیقی» شروع می‌کند و در آن به تاریخ و سابقه‌ی موسیقی می‌پردازد. نجل رحیم با نیم‌نگاهی به کتاب «نئاندرتال‌های آوازه‌خوان» اثر استیون میتن بیان می‌کند که زبان انسان از آن دوران تکامل یافته‌است. کتاب میتن نیز به اهمیت گونه‌ای از موسیقی ابتدایی آوازی در تکامل انسان اشاره دارد و عبدالرحمن نجل رحیم معتقد است که نخستین وسیله‌ی طبیعی انسان برای تولید موسیقی صدای خودش بوده‌است. بشر با بهره از ابزار طبیعیِ ایجاد صدا، که حرکات منسجم و هماهنگ حلق و حنجره و تارهای صوتی است، ناخودآگاه و بدون آموزش قبلی از طریق دهان خود صدا تولید می‌کند.

نویسنده‌ی کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی در ادامه‌ی نوشته‌اش به دوره‌ی پارینه‌سنگی می‌رسد و اذعان می‌کند که وقتی انسان‌های آن دوره توانستند ابزارهای سنگی بسازند، ضرباهنگ و ریتم هم در مهارت‌های کنشی بشر جلوه‌های تازه‌ای پیدا کرد. کوبیدن دانه را که از کارهای روزانه‌ی آن‌ها بود، می‌توان از کارهای ریتمیک ابتدایی انسان در نظر گرفت و اولین ابزار کوبه‌ای را هم می‌توان کوبیدن سنگ‌ها روی هم دانست. نجل رحیم با استناد به پژوهش‌های باستانی خاطرنشان می‌شود که بسیاری از آلات موسیقی نخستین نتوانستند در طول سالیان سالم بمانند و از بین رفته‌اند. ما از این داده مطلع می‌شویم که ابزارهای اولیه برای تولید ریتم موسیقایی وجود داشته ولی اثری از آن‌ها برجای نمانده است. مدارکی که از دیرباز در دست است، نشان می‌دهد که بشر از پنجاه‌هزار سال پیش به سطحی از درک هنری رسیده بود که می‌توانست بر دیواره‌ها نقاشی کند و حتی مردگانش را به خاک بسپرد و سنگ قبرش را همانند امروز به گل مزین کند. آن‌ها با چیزهایی مانند استخوان حیوانات و بامبو و چوب درختان ابزاری برای تولید آوا و نوا می‌ساختند و این کار را کاملاً با سطحی از دانش انجام می‌دادند.

عبدالرحمن نجل رحیم بر این باور است که نخستین رابطه‌ی بین کودک و مادر از طریق ارتباط صوتیِ موسیقایی است. جنین انسان برعکس جانوران از بیست هفته پیش از تولد، در رحم مادر به درکی اولیه از بعضی اصوات، من‌جمله آواهای موسیقایی می‌رسد. همین ارتباط صوتی و موسیقایی به نوزادان کمک می‌کند تا برای یادگیری زبان آماده شوند. موسیقی حکم تمرینی را برای مغز دارد که با حرکات ابتدایی و نق‌نق‌های نوزاد آغاز می‌شود و در رابطه‌ی بین مادر و بچه نیز همواره آواز خواندن و حرکات آهنگین وجود دارد. حال که بدن تجربه‌ی موسیقایی را بدین‌ترتیب کسب می‌کند، مناطق مغزی نیز رفته‌رفته پرورده‌تر و تخصصی‌تر می‌شوند. ریتم حرکات بدن همگام با این رشد متحول می‌شود و پرده‌بندی (تونالیته) و ملودی در مغز انسان شکل می‌گیرد. به‌همین‌خاطر است که برخی از محققان ریشه‌ی موسیقی را در اشتراکات زیستی-فرهنگی می‌دانند که با تکامل گونه‌ای و فرهنگی در انسان رشد کرده‌است.

نویسنده‌ی کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی، در بخشی از کتاب به مبحث تکامل موسیقی می‌پردازد. نجل رحیم با استناد به کتاب «این مغز ماست که موسیقی را می‌آفریند» به قلم دانیل لویتین، بیان می‌کند که بعید است بشر پیش از استفاده از فلوت ساخته‌شده از استخوان، از آلات موسیقایی ابتدایی‌تری استفاده نکرده باشد. مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد موسیقی در فرهنگ‌های بدوی وجود داشته ولی همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، بقایایی از آن‌ها بر جای نمانده است. از آنجایی که نخستین ابزار ایجاد صدا، دستگاه صوتی طبیعی خود انسان بوده، انسان را به تولید صدا و آواز خواندن برای پیش‌برد زندگی اجتماعی‌اش سوق داده است. موسیقی نیز همچون هرچیز دیگری که دست‌خوش تکامل می‌شود، ابتدا در فضایی کوچک‌تر و محدودتر روی می‌دهد و به تدریج گسترش می‌یابد. از زمانی که بشر توانست به این شکل از موسیقی دست پیدا کند، حدود پنج هزار سال می‌گذرد؛ شکلی از موسیقی که عده‌ی کمی می‌توانند ماهرانه بنوازند و عده‌ی زیادی از شنیدن آن لذت ببرند.

عبدالرحمن نجل رحیم در ادامه‌ی کتابش بحث آهنگ‌سازی و عملکرد مغز را پیش می‌کشد و می‌گوید از کودکان می‌خواهند فقط ساز زدن بیاموزند ولی نمی‌دانند که فقط تعداد کم و برجسته‌ای هستند که به مرتبه‌ی آهنگ‌سازی می‌رسند و می‌توانند از پس این کار بربیایند. بااین‌حال این‌طور به نظر می‌رسد که بچه‌ها از همان نوزادی که نق‌نق می‌کنند قادرند آواز بخوانند و اگر آموزش موسیقی از همان سنین پایین در جهت آهنگ‌سازی پی‌گرفته شود، تعداد آهنگ‌سازان به‌مراتب بیشتر خواهد شد. گرچه نباید متوقع باشند که فرزندشان پا جای پای موتسارت و شوبرت و شوپن و امثال‌هم بگذارد زیرا شرایط زیستی یکسانی ندارند. بیشتر آهنگ‌سازها از کودکی به صدا حساس بوده‌اند، مانند موتسارت که صدای بلند مریضش می‌کرد؛ چایکوفسکی در بستر می‌ماند و آه و ناله و التماس می‌کرد تا یکی بیاید و از موسیقی درون سرش نجاتش دهد.

مسئله‌ی مهمی که در بحث آهنگ‌سازی وجود دارد تخیل شنوایی و خلاقیت در موسیقی است. امروزه مشخص شده که همان قسمت از مغز که درگیر ادراک شنوایی است نیز برای تخیل شنوایی اهمیت بالایی دارد. برای مثال، بتهوون در زمانی که شنوایی‌اش را از دست داده بود سمفونی نُه را تنها با تکیه بر قوه‌ی تخیل شنیداری‌اش خلق کرد. نجل رحیم با بیان مسائل علمی و تخصصی مغز و ساختار گوش‌ها و نحوه‌ی عملکرد مغز بشر، به این مقوله می‌پردازد که قوه‌ی تخیل به دستگاه حافظه‌ای وسیع بدنی و پیش‌تأملی نیاز دارد.

در کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی، نویسنده به عناوین مهم و گیرایی ازجمله «اصطلاحات موسیقی»، «ساختمان شنیداری مغز در رحم مادر»،‌ «موسیقی و حواس» و ... می‌پردازد و نیز در بخشی تحت عنوان «بررسی نمونه‌های تأثیر موسیقی بر بدن» اثرگذاری موسیقی را بررسی می‌کند و می‌گوید که بین موسیقی و بیماری‌های چون صرع و پارکینسون و اختلالات نورولوژیکی حرکت و زوال عقل، چه ارتباطی وجود دارد.

کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی برای چه کسانی مناسب است؟

همان‌طور که ممکن است از عنوان کتاب حدس بزنید، این اثر نوشته‌ی عبدالرحمن نجل رحیم به آن دسته افرادی توصیه می‌شود که می‌خواهند نقش موسیقی را در تن و ذهن بدانند و بیاموزند که این امر چه تأثیر به‌سزایی در زندگیشان دارد.

در بخشی از کتاب مغز موسیقایی در خدمت بدن اجتماعی می‌خوانیم

حافظه برای نواختن موسیقی مثل سایر حافظه‌ها کار می‌کند. تقطیع و دسته‌بندی رویدادهای موسیقایی بدنمند برای به ‌خاطر سپرده ‌شدن عمدتاً نیاز به حافظه‌ی بدنی دارد که حافظه‌ای ضمنی، ناآشکار و پیشاتأملی است. نوزاندگان نیز از تقطیع برای به ‌حافظه سپردن استفاده می‌کنند. برای مثال، به جای حفظ کردن نُت‌های جداگانه، آکورد‌ها یا آمیزه‌ای از نُت‌ها را حفظ می‌کنند. مثلاً آن‌ها آکورد دو ماژورِ هفت را حفظ می‌کنند، به جای این‌که نُت‌هایی مثل دو ر سل سی را حفظ کنند. در یاد‌آوریِ قطعات، بعضی مشخصات موسیقایی که برجسته‌اند و اهمیت بیش‌تری دارند محوریت می‌یابند. یادگیری هم براساس آن‌ها صورت می‌گیرد. یک شنونده در شش‌سالگی موسیقیِ فرهنگِ خود را تشخیص می‌دهد. در واقع گرامر موسیقی را می‌توان از راه شنوایی به طور غیرتأملی یاد گرفت.

اغلب آن‌چه ما در صداها تشخیص می‌دهیم زیروبم نیست، بلکه طنین یا شیواش است که تشخیص می‌دهیم و به حافظه می‌سپاریم. می‌توانیم بگوییم این صدای بوقِ ماشین است یا صدای ترومپت. ما رنگ تونال را به خاطر می‌سپاریم. البته بعضی افراد، زیروبمِ ناب را هم تشخیص می‌دهند، ولی این افراد نادرند. حافظه‌ی ما اغلب دقیق نیست و با نوعی بازسازی ناقص از رویدادهای گذشته عمل می‌کند. حافظه‌ی عضلانی برای حرکات موسیقایی بسیار دقیق نیست. گاه حافظه‌ی موسیقایی می‌تواند بماند و دائماً تکرار شود که به آن «کِرم گوش» هم می‌گویند مثل آهنگ‌های ماندگار عاطفی که مدام برای فرد تکرار می‌شوند. در نوازندگان این کِرم گوش بیش‌تر است، که در آن یک ملودی دائم تکرار می‌شود. افراد مبتلا به وسواس اجباری بیش‌تر از این پدیده، یعنی از تکرار دائمیِ یک آهنگ در دستگاه شنیداری‌شان، شکایت دارند. البته برای به‌خاطرسپاری تمامی جملات موسیقایی اهمیت مشابه و قدرت نفوذ مشابه ندارند. درباره‌ی توهم موسیقایی، که گاه به شکل کِرم گوش در می‌آید، جداگانه بحث می‌کنیم.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه
1: موسیقی
موسیقی، تاریخ و اجتماعات بشری
موسیقی: طبیعت یا فرهنگ؟
موسیقی و معنا
اصطلاحات موسیقایی
ارزش شنیداری موسیقی
موسیقی و حواس
2: بدن
ساختمان شنیداری گوش
رشد موسیقایی مغز در رحم مادر
رشد موسیقایی مغز پس از تولد
مخچه، هیجان و موسیقی
موسیقی، استعداد یا آموزش؟
3: بررسی نمونه های تأثیر موسیقی بر بدن
درآمد
موسیقی و بیوشیمی بدن و مغز
شنوایی و زیستن در جهان استریوفونیک
موسیقی و صرع
حرکت در موسیقی و موسیقی در حرکت
موسیقی و پارکینسون
ریتم و ملودی در اختلالات نورولوژیکی حرکت
موسیقی و ام‌اس
موسیقی، آخرین روزنه‌ی شناخت
موسیقی در سال‌خوردگی
4: بررسی نمونه ها در موسیقی ایرانی
نوازندگی در سکوت: نمونه‌ی اسداله ملک
رنج معلولیت در یک نوازنده: نمونه‌ی فرامرز پایور
جان‌سختی موسیقی در زوال عقل: نمونه‌ی جواد لشگری
گم شدن در خود و از خویش ناپیدا شدن: نمونه‌ی حسین دهلوی
سخن آخر
مروری بر تجربیات موسیقایی شخصی
یافتن موسیقی در تدوین فیلم
قدمت موسیقی و شعر در مغز انسان
تنوع زیست‌جهان موسیقایی
پیوست اول: موسیقی و شعر
پیوست دوم: نگاهی به اجرای شهرزاد
کتاب نامه
منابع برای مطالعه ی بیش تر
نمایه