معرفی و دانلود کتاب خیز خام: کشاکش مستمندان و دیوان سالاران از 1309 تا 1320 در ایران

معرفی کتاب خیز خام: کشاکش مستمندان و دیوان سالاران از 1309 تا 1320 در ایران

دغدغه‌ی اصلی نویسنده‌ی کتاب خیز خام، بررسی زندگانی یکی از طبقات اجتماعی ایران است که پژوهشگران تاریخ معاصر کمتر به آن‌ توجه کرده‌اند. طبقه‌ای که محمد مالجو نام «مستمندترین مستمندان» را بر آن‌ها نهاده است. او در این اثر بازه‌ی زمانی مشخصی را در عصر پهلوی مطالعه می‌کند: اردیبهشت 1309 تا یکم شهریور 1320. اسناد آرشیوی مهم‌ترین منبع این پژوهش هستند.

درباره‌ی کتاب خیز خام

وقتی متون تاریخی را می‌خوانیم، اغلب به نام پادشاهان و اشراف‌زادگانی برمی‌خوریم که اعمالشان از زاویه‌ی دید یک نفر که همان تاریخ‌نگار باشد، روایت شده است. اغلب در پژوهش‌های تاریخی، مهم‌ترین گروه، یعنی مردم عادی، نادیده گرفته می‌شوند. حتی در عالم ادبیات، نویسندگان بسیاری معتقد بودند که زندگی مردم عادی، هیچ ارزشی ندارد و خوانندگان، وقتشان را با مطالعه‌ی چنین آثاری هدر نمی‌دهند. اندک‌اندک پس از انقلاب‌های متعدد در سراسر جهان و بازتعریف طبقات اجتماعی، اهمیت مردم طبقات متوسط و پایین برای تاریخ‌نگاران و نویسندگان بدیهی شد. آن‌ها می‌کوشیدند وضعیت اجتماعی انسان‌های عادی مانند پیشه‌وران، طبقه‌ی کارگر و بورژواها را در آثارشان منعکس کنند؛ اما همچنان تا مدت‌ها شرایط زیست یک طبقه نادیده گرفته می‌شد. طبقه‌ای که محمد مالجو، تعبیر «مستمندان» یا به‌طورکلی «مستمندترین مستمندان» را برای آن‌ مناسب دانسته است.

مالجو که خود پژوهشگر حوزه‌ی اقتصاد سیاسی است، در دهه‌ی 90 شمسی بر آن می‌شود که چارچوبی تحلیلی برای کلیت اقتصاد سیاسی ایران ایجاد کند. او در خلال تحقیقاتش می‌فهمد که تاریخ‌نگاران و اقتصاددانان در مطالعاتشان گروهی از مردم را نادیده می‌گیرند و عقیده دارند که افراد این گروه فاقد هرگونه فاعلیت اجتماعی هستند. این گروه که از قضا تعدادشان کم نیست، در میان عوام به گدایان یا متکدیان شهرت دارند. این پژوهشگر به‌سراغ تحقیقات اندک جامعه‌شناسان در باب زندگی این گروه از مردم می‌رود؛ اما چنین تحقیقاتی بیشتر او را در ابهام فرومی‌برند و پاسخی به سؤالات بی‌شمار او نمی‌دهند. مالجو تصمیم می‌گیرد در حد توان خود با کمک گرفتن از اسناد تاریخی، جواب مسائل خود را بیابد. او پس از چند سال تلاش، متوجه می‌شود که بررسی شرایط زندگی این طبقه از مردم در سال‌های مشروطه تا انقلاب، کاری بس سترگ است و به چند دهه تحقیق و تفحص نیاز دارد. در نتیجه بازه‌ای از تاریخ معاصر ایران را برمی‌گزیند که از قضا از آن به‌عنوان یکی از شکوفاترین دوران‌های اجتماعی ایران معاصر یاد می‌شود: دوران سلطنت رضاشاه از سال 1309تا 1320. و از میان این مطالعات و پژوهش‌های چندین ساله، کتاب خیز خام به وجود می‌آید.

اما چرا نام کتابْ خیز خام است؟ محمد مالجو در مقدمه می‌گوید که رضاشاه مدتی پس از رسیدن به جایگاه، مأموریت خود را «تهیه‌ی رفاه حال عموم» تعریف می‌کند و به وزیرش، محمدعلی فروغی، و دیگر اعضای کابینه فرمان می‌دهد که تمام تلاش خود را برای این هدف مبذول دارند. دیوان‌سالاران برای رسیدگی به مستمندان خیز برمی دارند؛ اما این خیز، خام می‌ماند و ناکام می‌شود.

همانطور که اشاره کردیم، محمد مالجو برای یافتن پاسخ سؤالاتش به‌سراغ اسناد تاریخی می‌رود. اهمیت اسناد در پژوهش‌های تاریخ معاصر بر هیچ‌کس پوشیده نیست. هر سندی، ولو کم‌اهمیت، نقش مهمی در حقیقت‌سنجی گزاره‌های تاریخی دارد. وقتی کتاب خیز خام را می‌خوانیم، با مجموعه‌ای از اسناد روبه‌رو می‌شویم که به خودی خود، چیزی را تبیین نمی‌کنند؛ اما در کنار دیگر اسناد، ارزش آن‌ها مشخص می‌شود. عریضه‌هایی که مردم عادی به مقامات حکومتی می‌نویسند، نامه‌ها و بخش‌نامه‌های موجود در ادارات و سازمان‌های دولتی و حتی نامه‌ی پزشک دارالمجانین فقط چند فقره از اسنادی هستند که محمد مالجو برای بررسی شرایط مستمندان از آن‌ها بهره برده است.

سؤالات اصلی محمد مالجو در کتاب خیز خام عبارتند از: چرا دیوان‌سالاران در زمان رضاشاه به وضعیت مستمندترین مستمندان رسیدگی می‌کردند؟ این رسیدگی چه کیفیتی داشت؟ تفاوت رسیدگی در پایتخت و دیگر شهرها و روستاها به چه صورت بوده است؟چرا با وجود این رسیدگی‌ها، تعداد مستمندترین مستمندان رو به فزونی گذاشت؟ چه عواملی در کیفیت رسیدگی نقش داشتند؟ مستمندی در طی این دوران چه تغییراتی داشت؟ چرا دیوان‌سالاران در دوره‌ای رسیدگی به این طبقه را جدی‌تر گرفتند؟ چرا در دوره‌های بعد این رسیدگی‌ها ناگهان از بین رفت؟ محمد مالجو در پایان کتاب عنوان می‌کند هنوز هم زندگی مستمندترین مستمندان برای او مانند یک جعبه‌ی سیاه ناشناختنی است و او در کتاب خود، فقط توانسته بخشی از اوضاع اجتماعی این گروه را پوشش دهد.

نشر چرخ که ناشر کتاب‌های علوم انسانی نشر چشمه به حساب می‌آید، کتاب خیز خام را به انتشار درآورده است.

کتاب خیز خام برای چه کسانی مناسب است؟

کسانی که به تاریخ معاصر ایران و حوزه‌ی اقتصاد سیاسی علاقه دارند، از مطالعه‌ی کتاب خیز خام بهره‌ی فراوانی خواهند برد.

در بخشی از کتاب خیز خام: کشاکش مستمندان و دیوان سالاران از 1309 تا 1320 در ایران می‌خوانیم

سعید نفیسی مورخ رسمی دورۀ پهلوی، که در سال 1313 مأمورِ «تدوین و تألیف تاریخ دوران شهریاری آن شاهنشاه» شده بود، در اواخر عمر با انتساب همه‌ی دگرگونی‌های مثبت به شخص رضاشاه نوشت: «مرد بزرگ آن کسی است که طرز فکر جامعه و جزئیات زندگی مردم را تغییر دهد و در همه‌ی شئون بهبودی فراهم سازد و بنیادی در زندگی بگذارد که همه‌چیز آن با آن‌چه بوده است فرق داشته باشد و نه‌تنها در کلیات بلکه در جزئیات زندگی نیز اصلاحات کند… بدین جهت است که باید اصلاحات اجتماعی شاهنشاه [رضا] پهلوی را از مهم‌ترین مراحل دورۀ شهریاری وی دانست.» علی دشتی از وکلای مجلس در دهه‌ی 1310 نیز با ارائه‌ی «فهرست دقیق و کامل سازندگی‌»های رضاشاه تقریباً همه‌ی تحولات مثبت دهه‌های 1300 و 1310 را مستقیماً و انحصاراً «خدمات این مرد بزرگ» برشمرد. ارزیابی‌های نفیسی و دشتی به‌ترتیب در دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی هنگامی به انتشار رسیدند که هنوز خودشان در حیات بودند و پهلوی‌ها بر مصدر قدرت. اما نوشته‌های آن دسته از رجال دهه‌ی 1310 نیز که بعدها، پس از مرگ نویسندگان‌شان و سقوط سلسله‌ی پهلوی، منتشر شدند همین نگاه را صورت‌بندی می‌کردند، ولو نه رضایتمندانه بلکه کمابیش با چاشنی نوعی دلخوری از کشورداری یا خلق‌وخوی شخص پادشاه. حاج‌علی رزم‌آرا از رجال نظامی رده‌بالای دهه‌ی 1310 نقش رضاشاه در واپسین سال‌های پادشاهی‌اش را با متانت چنین وصف کرد: «هر کسی مشغول کار و اقدام و عمل خود بود و کسی قدرت نداشت کوچک‌ترین اظهار وجود یا اظهار حیاتی نماید. در حقیقت شخص او [رضاشاه] بود که برای هرگونه امور و هرگونه کاری تصمیم گرفته، امر می‌داد و انجام آن را مراقبت می‌نمود.»

فهرست مطالب کتاب

سپاس‌گزاری
مقدمه
فصل یکم: گاه شماری تغییر…، به سوی 1309
فصل دوم: کالبدشکافی تغییر…، اردیبهشت 1309
فصل سوم: عسرت در پایتخت…، سال 1311
فصل چهارم: مسکنت در ایالات و ولایات…،… به سوی پاییز 1316
فصل پنجم: جعبه‌ی پاندورای راه سازی………، به سوی 1317
فصل ششم: زنگ خطر در نواحی مرزی…،… به سوی بهار 1318
فصل هفتم: بی نوایان در نوانخانه…، زمستان 1318
فصل هشتم: مستمندان در شهر…، به سوی 1319
فصل نهم: فاعلیت مستمندان در محاق جنگ اروپاییان…،… به سوی یکم شهریور 1320
پیوست: جداول آماری ‌
مؤخره
تصویر اسناد منتخب
منابع