معرفی و دانلود کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان

معرفی کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان

آخرین کتاب زنده‌یاد حسن ذوالفقاری که با همکاری مسلم نادعلی‌زاده نوشته شد، کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان نام گرفت. بنا بر تعریف نویسندگان، بحر طویل عروضی با بحر طویل عامیانه تفاوت دارد و در این کتاب، به نوع دوم پرداخته می‌شود. درآمد این کتاب ده فصل دارد و تقریباً همه‌ی موضوعات مرتبط با بحر طویل در آن بررسی شده‌اند. در بخش دوم این اثر، صد بحر طویل انتخاب و زندگی‌نامه‌ی سرایندگان آن‌ها ذکر شده‌ است.

درباره‌ی کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان

«رفقا خاطر خود شاد بدارید و ره غم مسپارید و گل و لاله ببارید و به هر سو بگذارید که یک بار دگر فصل بهار آمد و نوروز درآمد ز در و کرد طبیعت هنر و ابر برآورد سر و ریخت ز باران گهر و سبز شد از نو شجر و داد نوید ثمر و گشت جنان جلوه‌گر و یافت جهان زیب و فر و لطف و صفائی دگر و کرد غم از دل به در... »

یکی از قالب‌های شعری که مردم عامه می‌پسندند و از آن استقبال می‌کنند، «بحر طویل» نام دارد. نمونه‌ای که در ابتدای متن آوردیم، بحر طویل «عمو نوروز» از مرحوم ابوالقاسم حالت است که در کتاب «بحر طویل‌های هدهدمیرزا» آمده. با وجود قدمت این قالب شعری و علاقه‌ی شاعران و مردم به به آن، کمتر پژوهشگری به سراغ شناخت دقیق بحر طویل و بحر طویل‌سرایان رفته است. یکی از اولین افرادی که در دوران معاصر به این قالب توجهی ویژه داشت، مهدی اخوان ثالث بود که در کتاب «بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج» درباره‌ی پیشینه‌ی بحر طویل و تعریف آن سخن گفت. حسن ذوالفقاری که از پژوهشگران حوزه‌ی ادبیات عامه است، به پیشنهاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، شناخت بحر طویل و بحر طویل‌سرایان را از ابعاد مختلف، موضوع رساله‌ی دکتری خود قرار می‌دهد. پس از حدود 30 سال مسلم نادعلی‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشگاه اهل‌بیت، از سال 1396 پژوهش در حوزه‌ی بحر طویل را آغاز و 250 بحر طویل مذهبی را جمع‌آوری می‌کند. نادعلی‌زاده پس از مراجعه به حسن ذوالفقاری، در دست گرفتن رساله‌ی دکتری او و همکاری انتشارات ققنوس، کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان را به انتشار می‌رساند.

حسن ذوالفقاری و مسلم نادعلی‌زاده در درآمد ممتعی که بر کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان نوشته‌اند، بحر طویل را دو گونه دانسته‌اند: بحر طویل عروضی که با عروض عربی ارتباط دارد و همان «فعولن مفاعیلن» است و دیگر بحر طویل عامیانه که در ادب عامه رایج است و مردم آن را می‌پسندند. از نظر نویسندگان، بحر طویل عامیانه یکی از قالب‌ها و گونه‌های شعر عامیانه است که هر مصراع از پشت‌سرهم آمدن یک رکن عروضی سالم به صورت نامحدود و قافیه‌ی پایانی و میانی به وجود آمده است؛ بدون آنکه مصرع‌ها با یکدیگر تساوی داشته باشند و نظم ثابتی میان آن‌ها برقرار باشد. چنین سروده‌ای را که به تسلسل خوانده می‌شود و سرودن آن خارج از سنت‌های مرسوم است، بحر طویل عامیانه می‌گویند. در یک بند بحر طویل هر تعداد رکن عروضی سالم به کار رود، ایرادی ندارد. از نظر یکی از معروف‌ترین بحر طویل‌سرایان معاصر یعنی ابوالقاسم حالت، بحر طویل را می‌توان با تکرار اغلب افاعیل عروضی سرود؛ با این همه، در بیشتر بحر طویل‌ها رکن فعلاتن تکرار می‌شود.

در اولین بخش کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان این قالب شعری و ویژگی‌هایش توضیح داده می‌شود، پیشینه‌ی پژوهش در باب بحر طویل بررسی می‌گردد، به تفاوت بحر طویل با قالب‌هایی چون مسمط یا شعر نو پرداخته می‌شود و موضوعات و مضامین رایج این قالب شعری ادب عامه معرفی می‌گردد. حسن ذوالفقاری و مسلم نادعلی‌زاده در دومین بخش زندگی‌نامه‌ی مهم‌ترین بحر‌طویل‌سرایان را ذکر می‌کنند و یک نمونه از بحر طویل آن‌ها می‌آورند. نویسندگان برای نگارش این بخش به نسخه‌های خطی و چاپی بسیاری مراجعه و آن‌ها را بر اساس قدمت تاریخی مرتب کرده‌اند.

انتشارات ققنوس چند روز پس از درگذشت ناگهانی دکتر حسن ذوالفقاری، کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان را روانه‌ی بازار کرد.

کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان برای چه کسانی مناسب است؟

مطالعه‌ی کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان را به علاقه‌مندان ادبیات عامه پیشنهاد می‌کنیم.

در بخشی از کتاب بحر طویل عامیانه و بحر طویل سرایان می‌خوانیم

در 21 درصد بحرطویل‌ها و به‌خصوص نمونه‌های اوّلیه بحرطویل، موضوعات غنایی و مسائل عاشقانه چون فراق، درد، سوز، وصال، مهجوری، داغ، غارتگری زلف، رقیب، خط و خال، وصف سراپای معشوق، پریشانی، ایّام شباب، غمگساری، حیرانی تا وصف باغ و بستان و ریاحین و گل و سبزه و پرندگان و مأکولات و شِکوه از آلام و شداید زمانه و درد غربت و شکایت از یار کافرکیشِ مسلمان‌کُش دیده می‌شود. فائز دهلوی از بدمهری و بی‌دردی معشوق به شیوه واسوخت چنین شکوه می‌کند:

«آفرین باد بر این شیوه‌ی مکّاری و عیّاری و بی‌دردی و بی‌مهری و رسم دغل و وعده‌ی کذب و قسمِ چند دروغ و سخنِ چند پریشان و ادای بد و خودرایی و بدعهدی و برجستن و بنشستن و کج باختنِ نرد دغا را.»

و در بحرطویل دیگر خود در وصف معشوق گوید:

«تو سرو چمانی، تو جان جهانی، تو شاه بتانی، تو نازک‌میانی، تو حورین‌لقایی، تو شیرین‌ادایی، تو مکّار دوران، تو بی‌دین و ایمان، جفاکار و ظالم، بعید از مکارم، ز یاران مکدّر.»

از جمله مسائل غناییْ حسب‌حال و شکوائیه است. دانیال دولتخانی از واقعه‌ای که بدو رفته، با بحرطویلی اظهار گله و شکایت می‌کند. طرزی افشار نیز مهجوری خود از دیار و اشتیاقش به دیدار پدر را به بحرطویل ریخته؛ همچنین بهگو، از شاعران هند، در بحرطویلی آمیخته به زبان هندی، داستان خود را نقل می‌کند.

فهرست مطالب کتاب

مقدّمه
بخش اوّل: درآمدی بر بحرطویل عامیانه
1. تعریف بحرطویل
2. ویژگی‌ها
2-1. بحرطویل، یک قالب شعری
2-2. بحرطویل، یک گونه شعری
2-3. بحرطویل، از گونه‌های شعر عامّه
2-4. تسلسل و توالی در بحرطویل
2-5. بحرطویل، تکرار و توالی یک رکن عروضی سالم
2-6. ساخته شدن بحرطویل با ارکان عروضی مختلف
2-7. بند به جای مصراع
2-8. ختم شدن اغلب بحرطویل‌ها به «را»
2-9. تنسیق‌الصّفات، یکی از مهم‌ترین صنعت‌های ادبی بحرطویل
2-10. بحرطویل‌سرایان اغلب از شاعران غیرمشهور
3. انواع بحرطویل
4. نقد و بررسی آرای محقّقان
5. علّت نام‌گذاری بحرطویل
6. زمینه‌ها و کهن‌ترین بحرطویل
7. تفاوت بحرطویل با قالب‌های دیگر
7-1. تفاوت بحرطویل با نثر منظوم
7-2. تفاوت بحرطویل با مسمّط مسجّع
7-3. تفاوت شعر نو با بحرطویل
7-4. تفاوت بحرطویل با شعر رپ
8. موضوعات و مضامین بحرطویل
8-1. موضوعات دینی و مذهبی
8-1-1. تحمیدیه‌سرایی
8-1-2. نعت پیامبر و معراج‌نامه
8-1-3. منقبت‌گویی
8-1-4. مراثی مذهبی و ذکر واقعه کربلا
8-1-5. حدیث کسا
8-2. موضوعات اجتماعی
8-3. موضوعات غنایی و عاشقانه
9. کاربردهای بحرطویل
9-1. مراسم سخنوری
9-2. تعزیه‌خوانی
9-3. نوحه‌خوانی
9-4. آیین گل‌گردانی
9-5. ترانه‌ها و تصنیف‌ها
9-6. پیش‌پرده‌خوانی
9-7. هنگام ضرب در زورخانه
9-8. توصیف
10. جنبه‌های ادبی بحرطویل
10-1. طنزپردازی
10-2. سجع‌پردازی، موازنه و ترصیع
10-3. پی‌آوری صفات
10-4. مراعات نظیر
10-5. تلمیح
10-6. تضاد
10-7. جناس
10-8. ملمّع‌گویی
10-9. تضمین و استقبال
10-10. تشبیب، نسیب و تغزّل
10-11. تشبیه و استعاره
10-12. اغراق
10-13. هم‌حروفی یا واج‌آرایی
بخش دوم: بحرطویل‌سرایان
خواجه عصمت‌الله بخارایی
سیّد عبدالعظیم بُن‌درختی
حیرتی تونی
حمدی
دانیال دولتخانی
خاوری
فارغ گیلانی
محمّدقاسم تونی
عبدالعلی
شاهدای نیشابوری
محمّدبیگ ساعی شروانی
طرزی افشار
خاکی
مجرمی
بحرطویل سخنوری از شاعر ناشناس
ناظمی
علی
صابر
احمد سپنجی
ناشناس
خالصا
صدرالدّین محمّد فائز دهلوی
بحرطویل کتاب رموز حمزه از شاعری ناشناس
شیخ جمالی
ملّا درّی شوشتری
سیّد مهری جبل‌عاملی
صائب
فاتح گیلانی
محمّد‌جمال سویدا
توفیق کشمیری
ناطق بروجردی
منشی بهوانیداس بهگو
مجرم مراغه‌ای
محمود
سیّد ابوالقاسم نباتی
فرّخی بروجنی
قضایی مینابی
جوهری
محمّدباقر صامت بروجردی
بحرطویل زبان حال فرنگی از سراینده‌ای ناشناس
ناشناس (قاجار) - 1
ناشناس (قاجار) 2
ناشناس (قاجار) 3
عبدالحسین ندیمی شهرکی
مهدی نیّرخان شیرازی
چاووش اصفهانی
عبدالکریم‌خان
ملّا حسن آرانی
حقیر دزفولی
عبدالکریم چاکر هنجنی
درویش ابوالقاسم کرمانی
شوقی اصفهانی
کربلایی ملّا علی کُریتی
سیّد محمّدحسین «مدرّس» صادقی اصفهانی
میرزا عبّاس‌خان حاج‌بیژن آصف تهرانی (قاجار)
رجایی زفره‌ای
رفعت سمنانی
طاهر رضوی
محمّدحسین صغیر اصفهانی
نادم انصاری
نادعلی سدهی خرّم اصفهانی
عارف ‌علی‌شاه خیرآبادی قوچانی
محمود بهجت فومنی
آقا محمّدطاهر اصفهانی
محمّدرضا وصّاف بیدگلی
سیّد فضل‌الله حجازی
مجتبی مینوی
محمّد شرمی کاشانی
گلچین گیلانی
محمّدشریف ثانوی
هاشم تراب کاشانی
عزیزالله فراهی کاشانی
حبیب‌الله خبّاز کاشانی
ابوالقاسم حالت
سیّد طاهر شاهچراغی
صالح بروجردی
محمّد حاجی‌حسینی
عبّاس حدّاد کاشانی
امّی دامغانی
سهراب اسدی تویسرکانی
غلامرضا سازگار
نادی دامغانی
حاج حبیب‌الله موحّد
محمّدعلی صالح‌نیا
حیران افجه‌ای
کاشف حسینی
مُشفق تهرانی
مهدی رحیمی
فهرست بحر طویل‌ها
ترکیب‌های بدیع و تازه
منابع و مآخذ