معرفی و دانلود کتاب مطالعات میان‌رشته‌ای: سنجش، تحلیل، شاخص‌ها و رویکردها

معرفی کتاب مطالعات میان‌رشته‌ای: سنجش، تحلیل، شاخص‌ها و رویکردها

کتاب مطالعات میان‌رشته‌ای: سنجش، تحلیل، شاخص‌ها و رویکردها نوشته‌ی قاسم آزادی احمدآبادی و حمزه علی نورمحمدی ضمن بررسی مطالعات میان‌رشته‌ای، ابزارهای سنجش این دست از مطالعات را از نگاه علم‌سنجی معرفی می‌کند.

مطالعات میان‌رشته‌ای از جمله پدیده‌های نوظهوری است که نظام آموزشی و پژوهشی کشورها و مجامع علمی مختلف با آن روبرو هستند. بر این اساس، فضای دانشگاهی دنیا به سمت پژوهش‌های میان‌رشته‌ای گرایش پیدا کرده و تلاش بسیاری از پژوهشگران و محققان حوزه‌های مختلف علوم در سال‌های اخیر به مشخص نمودن وجوه و ابعاد مختلف این امر اختصاص یافته است. درباره ضرورت و اهمیت مطالعات میان‌رشته‌ای به تفصیل در متن کتاب سخن گفته شده است. نویسندگان این کتاب، میان‌رشتگی را در گسترده‌ترین معنای ممکن، برای هر نوع گفتگو یا تعامل میان دو رشته یا بیشتر به کار ‌برده‌اند. لازم به ذکر است که هدف مشترک همه گونه‌های میان‌رشتگی، ایجاد و بهره‌گیری از نگاه جامع به مسائلی است که در طیفی از موضوعات علمی مطرح می‌شود و به طور کلی، یکپارچگی و ترکیب دیدگاه‌ها و تخصص‌ها در راستای حلّ مسائل مشترک است.

بررسی ماهیت رشته‌های دانشگاهی و چگونگی پیوند علوم با یکدیگر، از موضوعات مورد علاقه پژوهشگران حوزه‌های علمی است زیرا آگاهی از این گونه پیوندها به پژوهشگران و دانشجویان یک رشته کمک می‌کند تا نسبت به زمینه‌ای که در آن مطالعه و تحقیق کرده‌اند، شناخت بهتری پیدا کنند. برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران آموزش و پژوهش نیز به منظور برنامه‌ریزی و اصلاح سیاست‌ها و تصمیمات خود نیازمند آگاهی از تعاملات میان حوزه‌های مختلف خواهند بود. بر این اساس، آگاهی از مرزبندی‌های موجود در علم برای طیف وسیعی از ذی‌نفعان، بسیار مؤثر، کاربردی و راهگشا خواهد بود.

حوزه علم‌سنجی یکی از رایج‌ترین روش‌های مدیریت پژوهش و ارزیابی فعالیت‌های علمی است. بررسی کمّی تولیدات علمی، ‌ سیاست‌گذاری در حوزه علم و فناوری، ارتباطات علمی محققان و دانش‌پژوهان و ترسیم نقشه علم، برخی از موضوعات این حوزه هستند. متخصصان رشته علم‌سنجی، ارتباطات علمی و شیوه‌های تولید، اشاعه و بهره‌گیری از اطلاعات علمی را به روش مستقیم و نیز غیرمستقیم و با بررسی منابع و مآخذ آن‌ها ارزیابی می‌کنند. به این ترتیب، مطالعه ارتباطات میان‌رشته‌ای به منظور روشن نمودن روابط میان‌ حوزه‌های مختلف دانش، سنجش روابط میان‌رشته‌ای موضوعات و ارتباطات علمی را می‌توان از کارکردهای اساسی مطالعات علم‌سنجی دانست.

این کتاب در دو فصل کلی به شرح زیر ارائه می‌شود: فصل اول به مبانی، تاریخچه، انواع، سطوح مختلف مطالعات میان‌رشته‌ای و... اختصاص پیدا کرده است، در این فصل تلاش می‌شود ابتدا تعریف‌ها و تفاوت‌های میان واژه‌های بین‌رشتگی، میان‌رشتگی، چندرشتگی، تکثررشتگی و فرارشتگی مطرح شود. از آن جا که تمرکز این کتاب بر مفهوم میان‌رشته‌ای است سعی می‌شود دیدگاه‌های متفاوت در این زمینه و تعاریف مختلف ارائه ‌شود. در ادامه، تاریخچه شکل‌گیری میان‌رشته‌ای و تکامل این رویکرد پژوهشی در طول زمان با توجه به سه چهره متفاوت از علم بررسی می‌شود. اینکه چه عواملی زمینه‌ساز بروز و ظهور رویکردهای میان‌رشته‌ای در پژوهش می‌شوند در قالب زمینه‌های پیدایش پژوهش‌های میان‌رشته‌ای بررسی می‌شود. ضرورت مطالعات میان‌رشته‌ای به بررسی دیدگاه‌های موافق با این پژوهش‌ها می‌پردازد و مزایای آن مطرح می‌گردد. در ادامه، میان‌رشتگی در تولید دانش در ابعاد پژوهش، علم و جامعه به بحث گذاشته می‌شود. ‌مبحث همکاری علمی نیز به ضرورت، مزایا و شکل‌های مختلف مشارکت دانشمندان از حوزه‌های مختلف با یکدیگر می‌پردازد. انواع و سطوح پژوهش‌های میان‌رشته‌ای و فرایند میان‌رشته‌ای نیز بحث‌هایی است که در ادامه عنوان می‌شود.

در فصل دوم، به مسائل و مقدمات مربوط به سنجش میان‌رشتگی پرداخته می‌شود. در همین رابطه، مقیاس‌های کمّی، روابط ساختاری به عنوان معیار بین‌رشته‌ای و فواصل فضایی به عنوان ابزار ارزیابی معرفی می‌شوند. در ادامه، شاخص‌های مورد استفاده جهت سنجش میان‌رشتگی شامل تنوع، بی‌نظمی و مرکزیت بینیت مورد بحث قرار گرفته و سپس رویکردها، انواع و سطوح شبکه‌های علمی، مطرح می‌شود. در گام بعدی، در رابطه با سطوح و واحدهای تحلیل در سنجش میان‌رشتگی شامل مجله، حوزه پژوهشی (انتقال دانش بین رشته‌ها)، مقاله و نویسنده (پژوهشگر) بحث شده و نمونه‌های عملی و واقعی معرفی می‌شوند. رویکردهای مطالعه میان‌رشتگی در سرفصل‌های تحلیل هم‌استنادی، هم‌واژگانی (هم‌رخدادی کلیدواژه‌ها)، روابط هم‌نویسندگی، توزیع ارجاع‌ها یا استنادها در میان دسته‌های موضوعی و رویکردهای ترکیبی بررسی شده و پژوهش‌های انجام گرفته با این رویکردها معرفی و رویکردهای مطرح شده، مقایسه می‌شوند. در پایان، بر اساس آنچه در ادبیات نظری حوزه علم‌سنجی و رویکردهایی که به منظور سنجش روابط بین رشته‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، فرایند پیشنهادی جهت مطالعه روابط میان‌رشته‌ای با رویکرد علم‌سنجی، ارائه می‌شود.

واژه‌های بین‌رشتگی، میان‌رشتگی، چندرشتگی، تکثررشتگی و فرارشتگی از جمله کلماتی‌اند که انواع تعاملات و ارتباطات بین ‌رشته‌ها را برجسته می‌کنند. در این کتاب تلاش شده است ابتدا تعریف‌ها و تفاوت‌های میان این مفاهیم مطرح شود. تمرکز این کتاب بر مفهوم میان‌رشته‌ای است. به همین دلیل سعی شده تا دیدگاه‌های متفاوت در این زمینه و تعاریف مختلف ارائه ‌شود. در ادامه، تاریخچه شکل‌گیری میان‌رشته‌ای و تکامل این رویکرد پژوهشی در طول زمان با توجه به سه چهره متفاوت از علم بررسی می‌شود. اینکه چه عواملی زمینه‌ساز بروز و ظهور رویکردهای میان‌رشته‌ای در پژوهش می‌شوند در قالب زمینه‌های پیدایش پژوهش‌های میان‌رشته‌ای بررسی می‌شود. ضرورت مطالعات میان‌رشته‌ای به بررسی دیدگاه‌های موافق با این پژوهش‌ها می‌پردازد و مزایای آن مطرح می‌گردد. در ادامه، میان‌رشتگی در تولید دانش در ابعاد پژوهش، علم و جامعه به بحث گذاشته می‌شود. ‌مبحث همکاری علمی نیز به ضرورت، مزایا و شکل‌های مختلف مشارکت دانشمندان از حوزه‌های مختلف با یکدیگر می‌پردازد. انواع و سطوح پژوهش‌های میان‌رشته‌ای و فرایند میان‌رشته‌ای نیز بحث‌هایی است که در ادامه مطرح می‌شود.

در بخشی از کتاب مطالعات میان‌رشته‌ای: سنجش، تحلیل، شاخص‌ها و رویکردها می‌خوانیم:

مسأله مهمی که در تمام پروژ‌ه‌ها و برنامه‌های میان‌رشته‌ای وجود دارد، جایگاه و نقش رشته‌های علمی است. پیش از اینکه امکان حرکت به فراسوی رشته‌های علمی و پیوند آن‌ها فراهم شود، لازم است چارچوب روشنی از رشته علمی وجود داشته باشد. در غیر این صورت بیم آن می‌رود که تلاش‌ها منجر به دانشی کم‌عمق و تفکری غیرمنضبط شود. بورتن نیز معتقد است پیش از برقراری ارتباط و پیوندهای اصیل بین ‌رشته‌های علمی، باید ساختار آن‌ها شناخته شود و روابط میان حوزه‌های محتوایی، فرایندها و محصولات رشته‌های علمی در زمینه و بافتی که در آن اتفاق افتاده‌اند، مطالعه می‌شوند.

هاتونومی و رافولز95 معتقدند که ارزیابی میان‌رشتگی پژوهش با ابهام در مورد میان‌رشتگی و آن‌چه باید باشد، پیچیده‌تر شده است. آن‌ها فرا تحلیلی درمورد مفهوم میان‌رشتگی انجام داده و یک دید کلی درمورد اینکه چه مواردی باید در این ارزیابی وارد شود، ارائه کردند. آن‌ها در رابطه با روش‌های مختلف ایجاد ارزش افزوده میان‌رشتگی برای سازمان‌ها و مؤسسات دانشگاهی و ملاحظات ارزیابی پژوهش بحث کردند و در نهایت به این نتیجه دست یافتند که ترکیب ارزش‌ها و شاخص‌ها امکان می‌دهد که درک متفاوت‌تری از آنچه دقیقاً در هنگام ارزیابی میان‌رشته‌ای‌ها و به ویژه چگونگی طراحی الگوهای ارزیابی از دیدگاه میان‌رشتگی حاصل شود. یافته‌های آن‌ها در این خصوص در Error! Reference source not found. ارائه می‌گردد.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
فصل اول: پژوهش‌های میان‌رشته‌ای (مبانی، تاریخچه، انواع، سطوح و...)
مقدمه
انواع تعاملات و ارتباطات بین ‌رشته‌ها
بین‌رشتگی
درون‌رشتگی
چندرشتگی
تکثررشتگی
فرارشتگی
تفاوت میان مفاهیم
مفهوم و جایگاه میان‌رشتگی
تاریخچه
سه چهره متفاوت از علم
‌زمینه‌های ظهور پژوهش‌های میان‌رشته‌ای
ضرورت مطالعات میان‌رشته‌ای‌
مزایای پژوهش میان‌رشته‌ای
میان‌رشتگی در تولید دانش
پژوهش
علم
جامعه
همکاری علمی
انواع و سطوح پژوهش‌های میان‌رشته‌ای
فرایند میان‌رشته‌ای
دیدگاه کلاین
دیدگاه نیوول
دیدگاه ونک
فصل دوم: ‌سنجش میان‌رشتگی: مسائل و رویکردها
مقدمه
سنجش میان‌رشتگی‌
مقیاس‌های کمّی ‌
روابط ساختاری به‌عنوان معیار بین‌رشته‌ای
فواصل فضایی به عنوان ابزار ارزیابی
شاخص‌های مورد استفاده
تنوع
بی‌نظمی
مرکزیت بینیت و پل زدن به مرزها
شبکه‌های علمی: رویکردها، انواع و سطوح
شبکه‌های دوگانه
سطوح و واحدهای تحلیل در سنجش میان رشتگی ‌
مجله
حوزه پژوهشی (انتقال دانش بین رشته‌ها)
مقاله
نویسنده (پژوهشگر)
رویکردهای مطالعه میان‌رشتگی
تحلیل هم‌استنادی
هم‌واژگانی (هم‌رخدادی کلیدواژه‌ها) ‌
روابط هم‌نویسندگی
توزیع ارجاع‌ها یا استنادها در میان دسته‌های موضوعی
رویکردهای ترکیبی
مقایسه روش‌ها
منابع