معرفی و دانلود کتاب لسان العجم

معرفی کتاب لسان العجم

کتاب لسان العجم نوشتۀ میرزا حسن خان طالقانی، یکی از دستورهای سنتی فارسی است که بعد از گذشت حدود صد و سی سال از چاپ نخست آن در تهران (1305ق) و حدود صد و بیست سال از چاپ دوم آن در بمبئی (1317ق)، امروز دوباره منتشر می‌شود.

از هنگام قدم نهادن علم نوین زبان‌شناسی به ایران و شکل‌گیری و محکم شدن پایه‌های آن در جامعۀ علمی ما، زبان‌شناسان و دستورپژوهان کمتر به سراغ بررسی سنت دستورنویسی فارسی رفته‌اند. به گمان ما انتشار و بررسی دستورهای قدیمی و سنتی فارسی از جهات مختلف مهم و ضروری است. این کتاب‌ها بخشی از تاریخ علم زبان‌شناسی و تاریخ دستورنویسی فارسی‌اند. از رهگذر بررسی و مقایسۀ این کتاب‌ها می‌توان سیر تحول مفاهیم و اصطلاحات دستوری را پی گرفت و ارزش تلاش‌هایی را که برای توصیف قواعد حاکم بر زبان فارسی انجام شده است، تعیین کرد.

در این کتاب، ابتدا مقدمه‌ای مختصر دربارۀ میرزا حسن خان طالقانی و لسان العجم (Lesan-Ol-Ajam) آمده است. سپس در بخش نسبتاً مفصلی ساختار لسان العجم و محتوای آن بررسی شده است.

روال رایج در مقدمه‌نویسی بر متون تصحیحی، معمولاً ارائۀ زندگی‌نامۀ نویسندۀ اثر است، اما در مورد نویسندۀ کتاب لسان العجم نمی‌توان چنین کرد؛ زیرا از زندگی میرزا حسن بن محمدتقی طالقانی اطلاعات زیادی در دست نیست. این‌قدر می‌دانیم که در زمان خود، از فضلای دوران به شمار می‌آمده، مدرّس دارالفنون بوده، و بر حسب انتخاب علی‌قلی‌میرزای اعتضادالسّلطنه (وزیر علوم وقت) در دارالتّألیف استخدام شده تا در تألیف کتاب نامۀ دانشوران ناصری مشارکت کند. با آشنایی ایرانیان با روش فرانسوی‌ها در تدوین دایرۀالمعارف، به دستور ناصرالدین شاه در سال 1294ق گروهی برای تألیف دایرۀالمعارفی به سرپرستی علی‌قلی میرزای اعتضادالسلطنه شکل گرفت. وی چهار تن از دانشمندان به نام‌های شمس‌العلما محمدمهدی عبدرب‌آبادی، حاج میرزا ابوالفضل ساوجی، میرزاحسن طالقانی و عبدالوهاب بن عبدالعلی قزوینی مشهور به ملاآقا (پدر علامه محمد قزوینی) را برای این کار به خدمت گرفت. نامۀ دانشوران گرچه ناتمام ماند ولی نخستین تجربۀ ایرانیان در تدوین دانشنامه‌ای به صورت گروهی بود. جلد اوّل این کتاب در سال 1296ق منتشر شد. بعد از درگذشت اعتضادالسلطنه، سرپرستی جلد دوم به عهدۀ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه گذاشته شد و این جلد در سال 1312ق به چاپ رسید. جلدهای سوم تا هفتم نیز به ترتیب در سال‌های 1317ق، 1320ق، 1321ق، 1323ق و 1324ق منتشر شدند.

کتاب لسان العجم مانند سایر کتب عصر خودش، با مدح و ستایش خداوند و پیامبر اسلام آغاز می‌شود. در پیشگفتار کتاب، نویسنده انگیزۀ خود را از نگارش این دستور بیان می‌کند، و آن را نتیجۀ تشویق کسی می‌داند که «از نمایش‌ یافتگان این دولت روزافزون (ناصرالدین شاه) و تربیت‌ شدگان مدرسۀ دارالفنون» است، ولی نامی از او نمی‌برد. شخص مذکور به میرزا حسن خان طالقانی یادآور می‌شود که دارالفنون در آن زمان به یمن وجود ناصرالدین شاه و زحمات علی‌قلی‌خان مخبرالدوله و از سیاست و کیاست جعفرقلی‌خان نیّرالملک رونق گرفته و آموزش زبان‌های مختلف در آن به مرتبۀ کمال رسیده به جز زبان فارسی. به همین دلیل او از میرزاحسن خان طالقانی درخواست می‌کند که برخی اصول زبان فارسی را بنویسد تا در کنار علوم و زبان‌های دیگر در این مدرسه تدریس شود. ظاهراً با توجه به آموزش قانونمند و امروزین زبان‌های خارجه در دارالفنون، نظر مدیران آن به اهمیت آموزش نظام‌مند زبان فارسی و تألیف کتاب درسی آن جلب شده است. نویسنده نیز کتاب را به زبانی ساده و به قول خودش، عاری از «تکلّفات منشیانه و تصلّفات وحشیانه»، در یک «مقدّمه» و دو «باب» و یک «خاتمه» تنظیم کرده است.

در بخشس از کتاب لسان العجم می‌خوانیم:

بدان که گاه متکلّم را مقصود فهمانیدن و اِخبار کردن به مخاطب است بر اینکه یک اثری از فاعلی در یک زمانی صادر و ظاهر شد یا نشد، یا صادر می‌شود یا نخواهد شد. پس چنین سخن با قطع نظر و ملاحظۀ گوینده‌اش که راستگوست یا دروغگو، مخاطب محض شنیدن آن سخن، آن را دو گونه احتمال می‌تواند داد: یکی آنکه این سخن مطابق و موافق است با آن چیزی که در خارج اتفاق افتاده است یا نیفتاده یا می‌افتد یا نمی‌افتد؛ دیگری آنکه احتمال دهد که این خبر مطابق واقع نیست، چنانکه گویی «احمد آمد» که مخاطب با قطع نظر از قائل، احتمال راست و دروغ هر دو را می‌دهد. اینگونه از افعال که این دو احتمال در آن جاری و راه یابد، «فعل اخباری» گویند.

و اگر طریق آن دو احتمال در آن سخن با قطع نظر از گوینده‌اش مسدود باشد، آن چنان فعل را «فعل انشائی» گویند، مانند اینکه گویی «احمد بیا» و «خلیل برو» که مخاطب نمی‌تواند احتمال دهد که طلب «آمدن احمد» و «رفتن خلیل» آیا مطابق است با واقع یا نیست. پس باید دانست که فعل‌های انشائی در زبان پارسی منحصرند به طلب و خواهش.

«افعال طلبی» به سه قسم انحصار دارند: اوّل استفهام، دوم امر، سوم نهی. چه مقصود متکلّم از مخاطب در سخن کردن یا اطّلاع و استحضار بر آن چیزی است که برحسب عقیدت متکلّم در خاطر مخاطب مخزون است، آن را «استفهام» گویند، چون «آیا علی آمد؟» یا مقصود متکلّم از مخاطب ایجاد نمودن اثری است در خارج یا ترک ایجاد اثری. قسم اوّل را «امر» گویند. قسم دوم که مراد ترکِ ایجادِ اثر باشد، آن را «نهی» نامند.

فهرست مطالب کتاب

پیشگفتار
مقدمه
پیرامون لسان العجم و میرزا حسن‌خان طالقانی
ساختار کتاب لسان العجم
متن کتاب لسان العجم
دیباچه
مقدمه
باب اوّل در مفردات
باب دوم در مرکّبات
خاتمه
کتابنامۀ مقدمه و پانوشت‌ها
نمایه
نمایۀ اصطلاحات دستوری
نمایۀ اشخاص
نمایۀ ابیات
نمایۀ مصراع‌ها و شواهد منثور