معرفی و دانلود کتاب اقتصاد نفتی، دولت و پاسخگویی

معرفی کتاب اقتصاد نفتی، دولت و پاسخگویی

در کتاب اقتصاد نفتی، دولت و پاسخگویی، تالیف محمد حسنوند، به جایگاه نفت و اقتصاد نفتی در ممانعت از رشد دموکراسی در ایران توجه ویژه‌ای شده است.

روشن است که نفت تنها عامل رشد کند دموکراسی و قانون‌مداری در ایران نبوده و طبعاً عوامل دیگری از قبیل موانع معرفتی، جغرافیایی و تاریخی در عدم استقرار کامل دموکراسی در این کشور نقش داشته و دارند اما از آنجایی‌ که عوامل و مناسبات اقتصادی به‌ عنوان یک زیربنا نقش اساسی در عملکرد و مناسبات سایر بخش‌های جامعه با همدیگر دارد، لذا به نظر می‌رسد قبل از هر مانع دیگری، بایستی به جایگاه نفت و اقتصاد نفتی در ممانعت از رشد دموکراسی در ایران توجه ویژه‌ای داشت. اضافه بر این، وجود دولت‌های غیر دموکراتیک با درجات متفاوت در اغلب کشورهای صادر کننده نفت (غیر از نروژ و مکزیک)، ناخودآگاه نقش نفت را به‌ عنوان یک مانع احتمالی بر سر راه دموکراسی بر جسته‌تر می‌کند.

درباره ارتباط بین نفت، پاسخگویی و نحوه تعامل آن‌ها دو دیدگاه عمده وجود دارد. دیدگاه اول معتقد است که چنانچه سیاست‌های صحیحی از سوی دولت‌ها در بهره‌برداری از درآمدهای نفتی اتخاذ شود، می‌تواند به توسعه پاسخگویی کمک کند. بر اساس این عقیده اگر دولت‌های توسعه‌گرا، دموکرات و صالحی در جامعه حاکم باشند، می‌توانند نفت را در خدمت منافع ملی و در تقویت دموکراسی و پاسخگویی به‌ کارگیرند.

آنچه در کتاب اقتصاد نفتی می‌توان نتیجه گرفت این است که نفت نقش بزرگی در فرآیند توسعه یک کشور بازی می‌کند که می‌تواند مثبت یا منفی باشد. درآمد نفتی را می‌توان در راه توسعه زیربنای اقتصادی استفاده کرد و زمینه رفاه و پیشرفت اقتصادی را فراهم کرد (مانند توسعه راه‌ها، آب و برق، ارتباطات، آموزش‌ و پرورش، ایجاد امنیت و غیره) و یا از طرفی هم درآمدهای نفتی ممکن است در یک دولت رانتیر زمینه ایجاد و تثبیت حکومت‌های خودکامه و غیر پاسخگو و سوء رفتارها و ناهنجاری‌های زیادی را در فرآیندهای تصمیم‌گیری و تخصیص منابع به وجود بیاورد.

این امر از طرق گوناگونی صورت می‌گیرد؛ از سویی کنترل دولت بر نفت و در اختیار گرفتن آن به‌ عنوان یک منبع رانت می‌تواند موجب می‌شود تا حکومتی قدرتمند با ساختاری گسترده به وجود آید و در مقابل آن مردم ضعیف و عمدتاً حقوق‌ بگیر دولت باشند. منابع عظیمی که در اختیار دولت قرار می‌گیرد همچنین امکان ایجاد تشکیلات عرض و طویل اداری را به دولت می‌دهد در نتیجه رأی متمرکز دستگاه بوروکراسی وسیع قوه مجریه حاکم بر سرنوشت جامعه می‌شود و به‌ تبع آن آزادی اقتصادی از بین می‌رود.

نظام متمرکز اداری افزایشی تصدی‌گری دولت و کاهش مشارکت مردم را به دنبال خواهد داشت که نهایتاً سبب تضعیف پاسخگویی خواهد شد. رانت نفتی همچنین می‌تواند از راه تمرکز قدرت اقتصادی در ید اصحاب قدرت سیاسی سبب شود که با اهرم نظام‌های گزینشی، نهادهای نظارتی تحت نفوذ دولت قرار گیرند و مناسب رده‌ بالای دولتی تنها میان افرادی خاص که مطلوب دولت‌اند توزیع شود و حکومت بتواند رفتار سیاسی جامعه را کنترل نماید و تفکیک قوا و سرشکن کردن قدرت سیاسی و نیز پاسخگویی سیاسی قوه مجریه در برابر قوه مقننه، به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم دموکراسی شدیداً با چالش روبرو شود.

در کتاب اقتصاد نفتی می‌خوانیم که یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث می‌شود کشوری در یک جهت یا جهت دیگر حرکت کند فرهنگ و ساختار اجتماعی سیاسی اولیه کشور است. در کشورهایی مانند نروژ که دموکراسی و فرهنگ پاسخگویی قوی‌تری دارند، درآمدهای نفتی به بهبود وضع اقتصادی و رفاه مردم کمک می‌کنند، اما در کشورهایی که در آن‌ها استبداد از سابقه دیرینی برخوردار بوده و بر نظام اجتماعی، سیاسی و حتی فرهنگی آن، سایه افکنده است، وجود درآمدهای نفتی می‌تواند خودکامگی را مستحکم‌تر کرده و باعث تخریب سازندگی و پس رفت اقتصادی، اجتماعی، یا سیاسی شود.

فهرست مطالب کتاب

فصل اول: مفاهیم
1- اقتصاد نفتی
1-1- مفهوم اقتصاد نفتی
1-2- مفاهیم مرتبط
2- اهمیت خاستگاه درآمدی دولت
2-1- نقش خاستگاه درآمدی در شکل‌گیری دولت
2-2- اهمیت خاستگاه درآمدی دولت در روند توسعه سیاسی
3- پاسخگویی
3-1- مفهوم پاسخگویی
3-2- اهمیت پاسخگویی
3-3- اشکال پاسخگویی
3-3-1- پاسخگویی عمودی رو به بالا (پاسخگویی اداری)
3-3-2- پاسخگویی عمودی رو به پایین (پاسخگویی عمومی)
3-3-3- پاسخگویی افقی
فصل دوم: سازوکارهای تأثیر اقتصاد نفتی بر پاسخگویی عمومی
1-تبیین مفهوم استقلال دولت نفتی از جامعه مدنی
2- سازوکارهای استقلال دولت از جامعه
2-1- اثر مالیات گیری
2-1-1- نظریه
2-1-2- ارزیابی نظریه
2-2- اثر هزینه ای
2-2-1- نظریه
2-2-2- ارزیابی نظریه
2-2-2-1- طرح‌های عمرانی
2-2-2-2- افزایش یارانه‌ها
2-3- اثر سرکوب
2-3-1- نظریه
2-3-2- ارزیابی نظریه
2-3-2-1- ارتش
2-2-3-2- سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)
2-4- اثر شکل‌دهی طبقات
2-4-1- نظریه
2-4-2- ارزیابی نظریه
فصل سوم: عوامل مکمل مؤثر در کارکرد اقتصاد نفتی بر پاسخگویی
2- تأثیر پیشینه فرهنگی و اجتماعی بر پاسخگویی
2-1- تأثیر پیشینه فرهنگی جامعه بر پاسخگویی
2-2- تأثیر پیشینه اجتماعی بر پاسخگویی
2-2-1- شهروند قدرتمند
2-2-2- وجود طبقه متوسط
3- بررسی مورد ایران
منابع و مأخذ