معرفی و دانلود کتاب ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس

معرفی کتاب ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس

کتاب ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس به قلم اکبر ارزشمند، منابع تاریخی، اسناد و مدارکی که از گذشته بر جای مانده را مورد مطالعه و بررسی قرار داده و چگونگی شکل‌گیری نیروی دریایی ایران در دوران قاجار را شرح می‌دهد.

خلیج فارس همواره در طول تاریخ مورد توجه کشورهای منطقه و قدرت‌های بین‌المللی بودہ است، موقعیت این آبراه در دورانی برای تجارت ادویه و زمانی از نظر ژئوپلتیک توجه جهانیان را به خود جلب کرده است. ایرانیان به حکم همجواری با این آبراه از دوران گذشته با دریانوردی آشنا بوده‌اند. می‌توان گفت تا قبل از ورود اعراب مسلمان به ایران بخش اعظم فعالیت‌های دریایی و اقتصادی در این آبراه زیر نظر ایرانیان بوده است. از این جهت است که دریای عمان و آب‌های اطراف آن را در دوره باستان تحت عنوان دریای پایه می‌شناخته‌اند.

بعد از ورود اعراب مسلمان به ایران و سقوط سلسله ساسانی، حاکمیت سیاسی و نظامی ایرانیان تا مدت‌ها در این آبراه از میان رفت هر چند نیروی دریایی و دریانوردان ایرانی در این منطقه حضوری مؤثر دارند. در قرون نخستین اسلامی تا تأسیس سلسله صفوی، حکومت‌های ایرانی به فراخور فرصت به دست آمده در خلیج فارس حضور تجاری و دریانوردی داشتند.

در دوره دوم سلطنت صفویه و بخصوص از زمان شاه عباسی بزرگ، خلیج ‌فارس برای ایران مطرح شد و ایرانیان توانستند جزایری را که مدت‌ها از دست داده بودند، دوباره به دست بیاورند، ولی از همین دوره است که حکومت‌های منطقه‌ای نظیر حکومت اباضیه عمان و جهانی نظیر هلند و انگلیس سعی در نفوذ در خلیج فارس دارند.

نیمه اول قرن سیزدهم هجری که مصادف با نیمه اول سلطنت قاجاریه می‌باشد، مشکلات داخلی و درگیری‌ها در نواحی شمالی فرصتی برای حکومت قاجاری باقی نگذاشت تا در مسائل خلیج فارس به طور جدی وارد عمل شوند، این موضوع کمربند قدرتمند قبایل و طوایف را مستحکم‌تر نمود. زیرا آن‌ها توانستند بعضی از بنادر و جزایر ایرانی را اجاره نمایند و قسمتی از ناوگان تجاری بومی ایران را تحت کنترل خود درآورند.

با شروع سلطنت ناصرالدین شاه که از سال 1264 تا 1313 هجری ادامه یافت، دولت ایران فرصت یافت سازمانی تحت عنوان حکومت جزایر و بنادر تأسیس نماید و کنترل جزایر و بنادر را به این سازمان بسپرد، از طرف دیگر به تأسیس یک ناوگان دریایی دست یابد. آنچه سؤال اصلی نویسنده برای انجام این پرسش شد، بررسی اقدامات دولت‌مردان قاجاری برای تأسیس ناوگان دریایی در خلیج فارس و همچنین فعالیت‌های نظامی اقتصادی این ناوگان در طول این دوره است.

با توجه به اهمیت روزافزون منطقه خلیج فارس برای قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به ویژه در دهه‌های اخیر، پژوهش‌های متعددی در ارتباط با مسائل این منطقه مهم و استراتژیک توسط محققین داخلی و خارجی صورت گرفته است. اما با وجود اهمیت ناوگان دریایی ایران برای حفظ منافع ایران در خلیج فارس در دوره قاجاریه، هیچ یک از پژوهشگران به صورت مستقل به بررسی تحول و تغییر و عملکرد ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس نپرداخته‌اند. لذا کتاب ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس (Navy of qajar era of iran in the persian gulf) به این موضوع به صورت پژوهشی مستقل پرداخته شود.

این کتاب نخست اوضاع ایران و منطقه خلیج فارس قبل از تأسیس سلسله قاجاری را مورد مطالعه قرار داده است. زیرا قبل از کار قاجارها، ایران در زمان افشاریه یک دوره نسبتاً خوب دریانوردی را در خلیج فارس تجربه می‌کند. در واقع فصل اول آن به منزله‌ی‌ مقدمه و مداخلی برای ورود به حوزه اصلی تحقیق می‌باشد.

سپس به مسائل ناوگان بومی و تجاری ایران در خلیج فارس و سیر تحول و کمرنگ شدن نفوذ آن تحت تأثیر سیاست‌های استعمار و قراردادهای منعقده بین ایران و انگلیسی می‌پردازد. در پایان به چرایی تأسیس ناوگان تحت تأثیر سفارش‌ها و توصیه‌های کارگزاران و سفرای ایران بر ضرورت ایجاد نیروی دریایی تأکید دارد.

در بخشی از کتاب ناوگان دریایی ایران عصر قاجار در خلیج فارس می‌خوانیم:

از شروع سلطنت قاجارها در ایران دو دهه پایانی سلطنت ناصری تغییری کلی و محسوس به سود ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس به عمل نیامد. در این مدت ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس، ناوگان تجاری بومی است. از یک طرف هیچ ناوگان نظامی آتشین وجود ندارد تا در صورت لزوم از آن حمایت کند و از طرف دیگر با قراردادهایی که در این دوره بین ایران و انگلستان بسته می‌شود، ناوگان دریایی را با مشکل جدی مواجه می‌کند.

زیرا این ناوگان وابسته به شرایط جدید مندرج در قراردادها می‌شود. این ناوگان تحت نفوذ انگلستان بدون جایگزین نمودن تجارتی دیگر به غیر از تجارت برده به شدت آسیب پذیر می‌شود؛ زیرا استعمار انگلستان در پی مستحکم نمودن قدرت خود در خلیج فارس است و یکی از این راه‌ها جلوگیری از تأسیس ناوگان مدرن و از بین بردن ناوگان بومی ایرانیان در خلیج فارس است. اقدامی که در این دوره به صورت گسترده شکل واقعیت به خود می‌گیرد.

به این ترتیب مشکلاتی که دولت قاجاری در نقاط مختلف ایران درگیر آن است یک فرصت مناسب برای انگلستان به وجود می‌آورد تا سیاست‌های خود را در این منطقه اعمال نماید. بازرسی کشتی‌های بومی تجاری، توقیف آن‌ها زیر نظر خود برای چندین ماه و گاه فرستادن آن‌ها به بمبئی، عواملی هستند که تأثیری مخرب بر دریانوردی بومی و تجاری ایران در این دوره بر جای گذاشت. توصیه و تأکید سفرا و کارگزاران ایرانی خود گویای این مدعاست.

در ادامه از چگونگی فعالیت‌های دولت انگلستان در راستای طرح نوین در عمل کشتی سازی مباحثی بیان می‌کند. در این زمینه می‌نویسد:

مدتی طول کشید تا اختراعات و صنعت در عمل کشتی سازی به کار بردیم و زمان جدید در کشتی‌سازی بنا شد و در علم و عمل کشتی سازی بر جمیع دول دیگر تفوق دارد و در این عصر سر کشتی‌های بزرگ‌تر و پر قوت‌تر از سایر دول دارد و متضمن می‌شود که در سلطنت بحری قائم و دائم است.»

فهرست مطالب کتاب

پیش گفتار
فصل اول: مقدمه
عصر قاجار
الف) منابع
ب) تحقیقات و مطالعات جدید
فصل دوم: نگاهی به دریانوردی ایرانیان در قرن دوازدهم هجری/ هیجدهم میلادی
ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس از دوره نادرشاه تا روی کار آمدن قاجارها
زندیه و خلیج فارس
فصل سوم: دریانوردی ایرانیان از ظهور قاجاریه تا ورود ناوگان مدرن به خلیج فارس
کشتی‌های بادبانی ایران در خلیج فارس
انگلستان و دریانوردی ایرانیان
قرار دادهای بریتانیا با ایران و توسعه نفوذ آن‌ها در خلیج فارس
فریدون میرزا و خلیج فارس
سلطنت ناصرالدین شاه قبل از ورود ناوگان به خلیج فارس [1303- 1263 ه ق]
فصل چهارم: خرید و ورود ناوگان دریایی مدرن به خلیج فارس
چگونگی شروع اقدامات دولت ایران برای خرید ناوگان دریایی
تلاش برای خرید کشتی از فرانسه
خرید کشتی از آلمان
خرید کشتی پرسپولیس
کارکنان آلمانی کشتی پرسپولیس
ناخدایان ایرانی کشتی پرسپولیس
کتابچه کشتی سازی
لایحه در باب کشتی جدید الابتیاع
قسم اول
قسم دویم (دوم)
قسم سیم (سوم)
قسم چهارم
سرنوشت کشتی پرسپولیس
کشتی شوش
کشتی پهلوی و چلچله
خرید کشتی مظفری و سرانجام آن
ناوچه‌ها
فصل پنجم: عملکرد ناوگان دریایی ایران در خلیج فارس و تأثیرات آن بر این منطقه
مأموریت موفق کشتی پرسپولیس برای رفع غائله بندر لنگه
مأموریت ناموفق کشتی پرسپولیس در گرفتن گمرک محمره خرمشهر
کشتی شوش در خرمشهر
عملکرد کشتی مظفری
عملکرد ناوچه‌های مازندران، خراسان، گیلان و آذربایجان
منابع و مأخذ
ضمائم