معرفی و دانلود کتاب شاهد جنگ و اقتصاد

معرفی کتاب شاهد جنگ و اقتصاد

محمدرضا قسیمی که از مدیران سابق بانک مرکزی ایران است در کتاب شاهد جنگ و اقتصاد، اقدام‌های بانک مرکزی را هنگام جنگ هشت سالۀ ایران و عراق بررسی می‌کند.

این بررسی که بنا به اطلاعات اقتصادی، داده‌های آماری، مشاهدات و تجربه‌های بلاواسطۀ مؤلف است، واکاوی وضع اقتصادی و پولی ایران را از دهۀ پنجاه و افزایش ناگهانی درآمدهای نفتی آغاز می‌کند، با طرح‌های دولتی‌سازی اوایل انقلاب ادامه می‌دهد و با تحولات دوران جنگ به پایان می‌رساند. در فصول مربوط به مقاطع سه گانۀ جنگ (ابتدای جنگ، دورۀ بهبود نسبی اقتصادی، دورۀ فرسایش اقتصادی) فرصت‌های از دست رفته اقتصادی تحلیل می‌شود. تعمق در تجربه‌های مطرح شده در این کتاب، چراغ راهنمای مناسبی برای فهمیدن وضع اقتصادی امروز ایران است.

اهمیت بانک مرکزی در تنظیم سیاست‌های پولی و ارزی، کنترل نقدینگی بخش خصوصی و تورم در اقتصاد کشور بر همه روشن است. انجام این وظایف در زمان جنگ ایران و عراق و هماهنگی این بانک با دولت و درنهایت با مردم ایران در فراهم کردن شرایط و منابع مورد نیاز دوران جنگ جهت زنده ماندن، این مؤسسه را در جایگاه ویژه‌ای قرار داده و گویای اهمیت برخی از وقایع آن زمان است.

پس از انقلاب اسلامی در ایران، مسائل اجتماعی و سیاسی پیچیده‌ای زندگی روزانه مردم را تحت تأثیر قرار داد و دشواری‌های عظیمی را در مدیریت اقتصادی کشور به وجود آورد. این چالش‌ها دربرگیرنده مسائل مختلفی بدین شرح بود: ابعاد گوناگون فعالیت دولت موقت از شروع به کار تا استعفا، عدم هماهنگی میان دولت موقت و شورای انقلاب، تشکیل مجلس مؤسسان، تدوین قانون اساسی و آغاز کار مجلس شورای اسلامی، عدم هماهنگی میان وزارتخانه‌ها و سازمان‌های گوناگون از قبیل کمیته‌ها، سپاه، جهاد سازندگی و دادگاه‌های انقلاب، شروع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها، اشغال سفارت آمریکا در تهران و به گروگان ‌گرفتن کارکنان آن، مسدود شدن دارایی‌های ایران در بانک‌های آمریکایی، شروع جنگ ایران و عراق، عدم هماهنگی در مدیریت جنگ میان ارتش و سپاه، کاهش درآمد حاصل از صادرات نفت و بسیاری موارد دیگر.

 در دوران جنگ، علاوه بر دشواری‌‏های پیچیده‌‏ای که یاد شد، اقتصاد ایران با فرار سرمایه، خارج شدن مدیران با تجربه در صنایع و بخشی از نیروی انسانی ماهر از کشور روبرو بود که مجموعۀ این عوامل عدم توازن شدیدی را در اقتصاد کلان کشور به وجود آورد. کافی نبودن درآمدهای دولت در مقابل هزینه‏‌های فزاینده آن، کسری رو به رشد بودجه عمومی دولت و اتکای گسترده و طولانی به بانک مرکزی برای تأمین آن، همراه با رکود اقتصادی درمجموع، مدیریت اقتصادی کشور را در زمان جنگ با چالش‏‏‌های بسیاری روبرو کرد. 

به ‌طور کلی در زمان جنگ، تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه، روندی نزولی داشت یا از آهنگ رشد آهسته‌ای برخوردار بود. تخریب عوامل تولید، شامل از بین رفتن سرمایه یا استفاده ناکافی از آن، معدوم شدن یا جابجایی نیروی کار و نابود شدن مواد اولیه، آثار منفی در تولید به وجود آورد یا آهنگ رشد اقتصادی را کندتر کرد. تغییرات قیمت جهانی نفت و درآمد حاصل از صادرات آن که موجب نوساناتی در میزان واردات و هزینه‌های بودجه دولت شد، همراه با آثار بازدارنده تحریم‌های اقتصادی، پیامدهای ویران‌سازی عوامل تولید را تشدید کرد.

این کتاب، بسیاری از فرصت‌های از دست رفتۀ اقتصادی زمان جنگ را که می‌توانند تجربه‌هایی با اهمیت جهت دستیابی به راهکارهای مناسب مشکلات امروز اقتصاد کشورمان باشند، مورد توجه قرار می‌دهد. فرصت‌های از دست رفتۀ گذشته که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده، برآیند تاریخ نه چندان دوری است که به منزله چراغی روشنگر در گذرگاه زندگی امروز و فردا خواهد بود.

در بخشی از کتاب شاهد جنگ و اقتصاد می‌خوانیم:

در دوران جنگ، با افت فراوان درآمدهای حاصل از صادرات نفت، عرضه ارز در اقتصاد کاهش یافت. در مقابل، تقاضای فزاینده ارز جهت پاسخ به نیاز مبرم کشور به واردات مواد اولیه، خوراک، دارو، و از همه مهم‌‏تر تجهیزات نظامی، موجب دخالت دولت در بازار ارز، ایجاد سیستم چند نرخی ارز و گسترش بازار سیاه ارز شد. مسدود شدن ذخایر ارزی کشور قبل از جنگ نیز دستیابی به منابع ارزی را مشکل کرد. میزان بالاتر تورم در ایران در مقایسه با کشورهای طرف بازرگانی خارجی نیز قدرت خرید معادل ریالی دلار را کاهش می‏‌داد.

در چنین موقعیتی، اصول اولیه اقتصادی بیانگر بالا رفتن ارزش دلار یا تضعیف ارزش ریال بود. لیکن وابستگی اقتصاد کشور به واردات کالاهای ضروری، تمایل نداشتن دولت وقت به افزایش قیمت کالاهای وارداتی در زمان جنگ، و احتراز از افت دستمزد واقعی موجب شد سیاست مداخله در بازار ارز و اجرای سیستم چند نرخی ارز، به‏ رغم مشکلات و هزینه‌‏های زیاد آن، بر آثار تورم‏زای حاصل از تضعیف ارزش ریال ترجیح داده شود و در تمام دوران جنگ 8 ساله، این عدم تعادل در نرخ ارز - که یکی از ویژگی‏‌های نامطلوب اقتصاد کشور بود - تحمل شود.

فهرست مطالب کتاب

پیش‌گفتار
فصل اول: بازسازی مطالعات اقتصادی و سیاست‌های عمومی زمان جنگ
فصل دوم: بانکداری و سیاست‌های پولی
فصل سوم: بازرگانی خارجی، سیاست‌های ارزی، هزینه جنگ و سفر به کره شمالی
فصل چهارم: بودجه و سیاست مالی دولت
فصل پنجم: تورم و سهمیه‌بندی
فصل ششم: اوضاع اجتماعی
فصل هفتم: چند سال پس از جنگ
فصل هشتم: پایان گفتار
مطلب‌ها و جدول‌های پیوست