معرفی و دانلود کتاب سید محمد‌علی داعی‌الاسلام

معرفی کتاب سید محمد‌علی داعی‌الاسلام

کتاب سید محمد‌علی داعی‌الاسلام نوشته جمشید نوروزی، از مجموعه کتاب شخصیت‌های مانا است که درباره زندگی و فعالیت‌های علمی و فرهنگی یکی از شخصیت‌های ماندگار این سرزمین نگاشته شده است.

محمدعلی داعی‌الاسلام از جمله مهاجران ایرانی است که در دوره قاجار و هنگام انقلاب مشروطه به هندوستان مهاجرت کرد و منشأ اثر در آن دیار شد. وی، بعد از دو سال اقامت در بمبئی، به حیدرآباد نقل مکان کرد و سرانجام در همین شهر به دیار باقی شتافت. او کارنامه شایسته‌ای در عرصه فعالیت‌های علمی و فرهنگی از خود به جا گذاشت، به گونه‌ای که می‌توان داعی‌الاسلام را در شمار مهم‌ترین شخصیت‌هایی قرار داد که در قرن چهاردهم قمری در سرزمین هند در عرصه ادبیات فارسی فعالیت می‌کردند. وی، که سال‌ها سمت استادی دانشگاه عثمانیه را به عهده داشت، در سایه حمایت مالی و معنوی حکومت نظام حیدرآباد، اثر مهم فرهنگ نظام را به دوستداران زبان و ادبیات فارسی عرضه کرد.

پیشینه پیوندهای فرهنگی و تمدنی بین ایران و هندوستان به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. این ارتباط مستمر زمینه‌ساز مهاجرت ایرانیان به هند در طول تاریخ بوده است. بیشتر ایرانیان مهاجر از لایه‌های متوسط و بالای جامعه بودند که بسیاری از ایشان در امور اداری و حکومتی هندوستان مشغول به کار می‌شدند. یکی از دوره‌های مهم در تاریخ مهاجرت ایرانیان به هند دوره صفویه است که مهم‌ترین ویژگی آن مهاجرت اهل اندیشه و ادب و علم به هندوستان بود. این دوره از مهم‌ترین دوره‌های گسترش زبان فارسی در شبه قاره هند نیز به شمار می‌رود. در این دوره، زبان فارسی، زبان رسمی و اداری و همچنین زبان دین و ادب بود و بسیاری از کتاب‌های دینی، ادبی، تاریخی، و طب به فارسی تألیف می‌شد.

از قرن نوزدهم میلادی شرایط سیاسی و اجتماعی هندوستان تغییر کرد و انگلستان این سرزمین را تحت نفوذ سیاسی، نظامی، و اقتصادی خود درآورد. از پیامدهای استیلای انگلیس بر هند از میان رفتن بسیاری از حکومت‌های مسلمان در مناطق مختلف هندوستان بود. به دنبال سقوط و تضعیف این حکام محلی، مهاجرت ایرانیان به هند کاهش یافت؛ اما همچنان هندوستان از مهم‌ترین مناطقی بود که مهاجران ایرانی به آن توجه داشتند.

در دوره قاجار و هم‌زمان با سلطه انگلستان بر هند، شماری از ایرانیان به هند مهاجرت کردند. از دلایل مهاجرت ایرانیان در این دوره رهایی از کنترل، نظارت، و سانسور حکومت استبدادی قاجار بود. در پی آشنایی ایرانیان با تمدن اروپایی، رواج نسبی شیوه جدید آموزشی، تدریس علوم جدید و رشد آگاهی و سواد جامعه زمینه برای گسترش مفاهیم جدیدی مانند حکومت مشروطه و قانون فراهم گردید و اجرای اصلاحات اساسی در ایران اجتناب‌ناپذیر شد. گسترش این افکار برای شاهان قاجار و طبقات وابسته به حکومت چندان خوشایند نبود؛ زیرا این اندیشه‌ها و تمایلات در تعارض با منافع سیاسی و حفظ سلطنت و حاکمیت آنان بود. به همین دلیل، شاهان قاجار و عوامل آن‌ها در صدد کنترل جامعه و سانسور اطلاعات و اخبار برآمدند. در نتیجه این شرایط، برخی از بزرگان و اندیشمندان ایرانی برای بیان عقاید خود راهی سرزمین‌های دیگر، مانند هندوستان، ‌شدند. از جمله افرادی که پیش از انقلاب مشروطه راهی هندوستان شد حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین بود. وی، در آنجا، کتاب من الخلق الی الحق را با هدف بیداری مسلمانان تألیف و منتشر ساخت.

شماری از ایرانیان مقیم هند، برای رواج اندیشه‌های جدید و آگاه‌سازی جامعه ایران، به انتشار روزنامه و ارسال آن به ایران پرداختند. از مهم‌ترین این نشریات روزنامه حبل‌المتین بود که به مدیریت مؤیدالاسلام کاشانی در بمبئی منتشر می‌شد. اهمیت و تأثیر این روزنامه در جامعه روشن فکران و قشر تحصیل‌ کرده ایران به حدی بود که گاهی حکومت قاجار ورود آن را ممنوع می‌کرد و حبل‌المتین قاچاقی وارد ایران می‌شد. عده‌ای از روزنامه‌نگاران و روشن‌ فکران ایرانی، که مطالب‌شان در حبل‌المتین منتشر می‌شد، حکومت قاجار را از موانع عمده پیشرفت ایران می‌دانستند و آگاه‌سازی مردم از این مسئله را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده بودند.

دلیل مهم دیگری که می‌توان برای مهاجرت ایرانیان به هند در دوره قاجاریه ذکر کرد تجارت و فعالیت‌های اقتصادی است. سابقه تردد بازرگانان ایرانی در راه‌های زمینی و دریایی منتهی به هند بسیار دیرینه است. بین شهرها و بندرهای هندوستان، بندر بمبئی، که در قرن هجدهم میلادی بر تجارت دریایی منطقه مسلط بود، جزو پایگاه‌های مهم بازرگانان ایرانی محسوب می‌شد. سابقه حضور بازرگانان ایرانی در بمبئی و جنوب هند به مدت‌ها پیش از روی کار آمدن قاجاریه بازمی‌گردد. از باب نمونه، شرایط نامناسب سیاسی و اجتماعی ایران در دوران افشاریه و زندیه سبب مهاجرت و اقامت شماری از ایرانیان در بمبئی شد. در دوره قاجار نیز، عده زیادی از بازرگانان ایرانی بمبئی را برای فعالیت‌های تجاری خود برگزیدند. در زمان انقلاب مشروطه، گروه تازه‌ای از بازرگانان ایرانی همراه شماری از مخالفان سیاسی حکومت قاجار در بمبئی ساکن شدند.

از پیامدهای حضور پرشمار بازرگانان و روشن‌ فکران ایرانی در بمبئی تبدیل این شهر به یکی از مراکز مهم چاپ کتب و جراید فارسی در قرن سیزدهم و چهاردهم قمری بود. بسیاری از کتاب‌های چاپ سنگی منتشر شده به زبان فارسی، که در حال حاضر در کتابخانه‌های مهم هند و ایران نگهداری می‌شود، در بمبئی به چاپ رسیده است. نخستین شرکت نشر و فروش کتاب‌های فارسی بمبئی را، در سال 1285 قمری، میرزا محمد بن محمد رفیع شیرازی تأسیس کرد. او در این کار چنان موفق بود که به «ملک‌الکتاب» معروف شد. همچنین ایرانیان مقیم بمبئی مجلاتی مانند هفته‌نامه‌های جام جمشید و چابک و روزنامه‌هایی مانند دورنمای ایران را به زبان فارسی منتشر می‌کردند.

در بررسی دلایل مهاجرت ایرانیان به هند در دوره‌های مختلف باید در کنار عوامل دافعه ایران، به عوامل جاذبه هند نیز توجه کرد. از جمله جذابیت‌های هند برای مهاجران ایرانی استقبال خوب از مهاجران در هند و برخورداری مهاجران‌ها از حمایت‌های مالی و معنوی سلاطین و حکام مسلمان شبه قاره هند بود. این موضوع در آن‌جا ریشه داشت که تشکیل برخی از نخستین حکومت‌های مسلمان هندوستان در پیوند با حکومت‌هایی مانند غزنویان و غوریان صورت گرفت که در سرزمین ایران مستقر بودند. اقدامات نظامی و سیاسی حکامی مانند محمود غزنوی و شهاب‌الدین غوری در هند در ایجاد زمینه لازم برای رشد و گسترش تفکر اسلامی و ایرانی مؤثر بود. اکثر حکومت‌های اسلامی هند با جامعه ایران و برخی دیگر از ممالک اسلامی پیوندهای نزدیک فکری و فرهنگی داشتند. شماری از این حکومت‌ها در جنوب هند و منطقه دکن مستقر بودند. نشانه‌های حضور عمیق فرهنگ ایران را می‌توان در معماری، آثار ادبی، فرهنگی، و هنری باقی مانده از حکومت‌های این منطقه مشاهده کرد.

در بخشی از کتاب سید محمد‌علی داعی‌الاسلام می‌خوانید:

رابطه ناعادلانه ایران با اروپا، انعقاد معاهده فینکنشتاین، پذیرش شکست از روسیه و تحمیل معاهداتی مانند گلستان و ترکمان‌چای، رقابت روس و انگلیس بر سر کسب منافع بیشتر در ایران، ناکارآمدی رجال دولتی، و خیانت‌پیشگی درباریان از جمله عوامل ایجاد شرایط نامناسب سیاسی و اجتماعی ایران در دوران قاجار بود. روسیه و انگلستان بر تمام امور ایران تسلط داشتند و هر گونه تلاش برای سر و سامان دادن به امور سیاسی و اقتصادی را ناکام می‌گذاشتند. همچنین، به دلیل وابستگی به بازار جهانی و ورود کالاهای غربی، بسیاری از صنایع پیشه‌وری و خانگی ایران ورشکست شده و بخش بزرگی از جمعیت کشور در فقر و محرومیت به سر می‌برد.

ارتباط با اروپا، با وجود نتایج زیان‌بار مذکور، ارمغان آگاهی از شرایط سیاسی، ‌اجتماعی، و اقتصادی آن دیار و آغاز زمزمه‌های اعتراض به شرایط موجود در ایران را به همراه آورد. اعزام دانشجویان به اروپا، تأسیس دارالفنون و آموزش زبان‌ها و علوم غربی، حضور ایرانیان در کشورهای اروپایی، عثمانی، هند، مصر و قفقاز، و مشاهده تحولات فکری و پیشرفت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشورها زمینه‌ساز تغییراتی در ایران شد. علاوه بر این‌ها، وقایعی مانند پیروزی ژاپن بر روسیه، در سال 1905 میلادی، جنگ بوئرها، تغییر و تحول در روابط روسیه و انگلستان در کنار عوامل داخلی زمینه مناسبی برای شکل‌گیری انقلاب مشروطه در ایران فراهم ساخت.

فهرست مطالب کتاب

یادداشت مجموعه
سالشمار
مقدمه
معرفی، نقد و بررسی منابع
فصل اول: نگاهی به زندگی داعی الاسلام
از تولد تا استقرار در اصفهان
از مناظره مذهبی تا لقب داعی‌الاسلام
از سفر حج تا استادی دانشگاه
از توسعه فعالیت‌های علمی تا سفر آخرت
فصل دوم: آثار علمی و اندیشه سیاسی
معرفی کلی آثار
فصل سوم: آثار مطبوعاتی
مجله «الاسلام»
مجله «دعوت‌الاسلام»
فصل چهارم: ترجمه و آثار ادبی
ترجمه «تاریخ نادرشاه»
«فرهنگ نظام»
شعر و شاعری داعی‌الاسلام
فصل پنجم: نقد تجددگرایی افراطی و طرفداری از مشروطه
داعی‌الاسلام و اصلاح خط و زبان
داعی‌الاسلام و حکومت مشروطه
آثار
منابع و مآخذ
اسناد و تصاویر