معرفی و دانلود کتاب راه و خاک و رود: تأملی در کلیدر محمود دولت‌آبادی

معرفی کتاب راه و خاک و رود: تأملی در کلیدر محمود دولت‌آبادی

کتاب راه و خاک و رود: تأملی در کلیدر محمود دولت‌آبادی اثر سیداسلام دعاگو، به نقد رمان کلیدر، خلاصه‌ای از زندگی‌نامه و فعالیت‌های دولت‌آبادی و همچنین به بررسی دو مقولۀ زبان و تصویر که از شاخصه‌های مهم و بازر سبک داستان‌نویسی این نویسنده است، می‌پردازد.

محمود دولت‌آبادی یکی از مطرح‌ترین نویسندگانی است که از دهۀ چهل تاکنون در صحنۀ داستان‌نویسی ایران حضور فعال داشته است. او توفیق یافته نمونه‌های درخشانی از آثار داستانی را با شیوۀ خاص خود خلق کند. دولت‌آبادی آثار متعددی نوشته است، اما دو رمان شاخص او «جای خالی سلوچ» و رمان ده‌ جلدی «کلیدر» که بلندترین رمان فارسی است، در میان آثارش جایگاهی خاص دارند.

دولت‌آبادی نویسنده‌ای خلاق، صاحب سبک و دارای پشتکار است. او از همان آغاز نشان داد که نویسنده‌ای کوشا و علاقه‌مند به آموختن است. سیر آثارش نشان می‌دهد که وی همواره تلاش نموده شناخت و آگاهی‌های مختلف خود را از امور زندگی انسانی و مسائل و مناسبات اجتماعیِ فضای داستان‌هایش - که عمدتاً روستاست - افزایش دهد.

وی در جهت پرداختِ داستان‌هایش و نیز تکوین و تقویت شیوۀ داستان‌نویسی خود نیز کوشیده است. از این روی کارنامۀ ادبی دولت‌آبادی یکی از پربارترین کارنامه‌های نویسندگی در ایران است.

کلیدر، در کلیت خود، دارای درون‌مایه‌ای اجتماعی و تاریخی است، اما این درون‌مایۀ کلی، برآمده از تاریخ و فرهنگ خراسان بوده و قابل تفکیک به درون‌مایه‌های جزئی‌تر تواند بود. فرهنگ و جامعۀ روستایی خراسان، مولفه‌ای مهم است که در تکوین درون‌مایۀ کلیدر، نقش ایفا نموده و به آن، تشخص فرهنگی و اقلیمی خاص بخشیده است. درونمایه، در حقیقت اندیشه و فکر اصلی و بنیادی و نسبتاً انتزاعی در داستان است. در واقع، عصاره و فشردۀ موضوع داستان است که بر اساس آن، می‌توان معلوم کرد داستان، سیاسی است؛ یا اجتماعی؛ یا عاشقانه یا مذهبی است.

عناصر شکل دهندۀ درون‌مایۀ کلی کلیدر با وجود اینکه متعدد و متنوع هستند، جملگی دارای خصلت و صبغۀ اجتماعی و جامعه‌شناختی می‌باشند. آنچه در زندگی عشایر خراسان می‌گذرد و تمام مظاهری که متعلق به اقلیم خراسان است، عوامل و عناصری هستند که درونمایۀ کلیدر را تکوین بخشیده؛ در عین حال، نقشِ بستر و امکانی برای شکل‌گیری آداب، روابط و رفتارهای اجتماعی را دارند.

دولت‌آبادی، آداب و رسوم و رفتارهای عمومی مردمان عشایر و روستاها را پشتوانۀ خلق ماجراهایی اجتماعی از زندگی مردم سرزمین خراسان قرار داده و آن را زمینۀ تکوین درون‌مایه‌ای اجتماعی و اقلیمی در کلیدر نموده است. این ویژگی، موقعیتی ممتاز به کلیدر بخشیده و آن را در میان آثاری که وجه اقلیمی و اجتماعی دارند، ممتاز نشان می‌دهد.

در بخشی از کتاب راه و خاک و رود می‌خوانیم:

پیش‌تر اشاره شد که دولت‌آبادی با لقب نویسندۀ رئالیست شهرت یافته و کلیدر نیز هم‌چون دیگر آثار وی، با عنوان یک رمان رئالیستی شناخته شده است. دولت‌آبادی در کلیدر، ترسیمی واقعی و باورپذیر از دنیای زندگی و واقعیات مربوط به سرزمین و مردم خراسان به دست داده است.

این ویژگی هم در کلیت داستان و روند کلی آن وجود دارد؛ هم در ابعاد جزئی و اجزای آن به چشم می‌خورد. رئالیسمِ کلیدر در حقیقت، رئالیسمی اجتماعی است که در آن، حقایق و احوال طبیعی اشخاص داستان بیان می‌شود. فراز داستانی فوق، مصداقی بر این مدعاست که در آن نقش واقعی و عینی تعدادی از شخصیت‌های داستان به صورتی موجز بیان شده است.

این اشخاص، هر یک دارای هویتی معلوم در کلیدر هستند و نویسنده در این بخش از داستان به ضرورت، وضعیت آن‌ها را با توسل به بیانی ساده به خواننده نشان می‌دهد. او در توصیفی گذرا، حال و هنجاری باورپذیر از این شخصیت‌ها ارائه می‌کند. نخستین هدف از این کار، معرفی مختصر این اشخاص و ایجاد شناختی ابتدایی در خواننده نسبت به آنان است.

این توصیف هر قدر ساده‌تر و عینی‌تر و در عین‌حال کوتاه‌تر باشد، بیش‌تر جنبۀ واقعی و یا به تعبیری، جلوۀ رئالیستی پیدا می‌کند و بیش‌تر خواهد توانست مورد پذیرش خواننده‌ای قرار گیرد که هنوز در ابتدای رمانی ده‌جلدی قرار دارد و ذهنیت کافی و کاملی از این افراد ندارد. بنابراین آن‌گونه که باید، هنوز با آن‌ها خو نگرفته و اُنس لازم را نیافته است.

نویسنده این ضرورت را درک کرده و روایتی طبیعی و مبتنی بر واقع‌نمایی را سامان بخشیده است. روایتی که در آن، ابعادی از واقعیت زندگی و حالات شخصیت‌های مرتبط با خانوادۀ کلمیشی نشان داده می‌شود. این شخصیت‌ها «بلقیس»، «گل‌محمد»، «بیگ‌محمد»، «کلمیشی»، «خان‌عمو»، «صبراو»، «ماهک»، «زیور» و «مارال» هستند که همگی از اعضای خانوادۀ محوری کلیدر، یعنی خانوادۀ کلیمیشی هستند.

فهرست مطالب کتاب

زبان تمام مردم
اولین رمان بلند فارسی
کلمیشی‌ها گرد هم
مردِ راه و خاک و رود
پریشان و سر به زیر بال
گلاندام داستان‌ها
گرگی خفته در برف
اسبان به گونۀ اشباح
از شب و ستاره و کوه
دویدنِ هموارۀ برهگان
خطۀ کویری خراسان
دروازۀ نیشابور
چشم به راه خون
دست در کار کشت و خاک
رو به درِ خانۀ مباشرِ
پایان سخن
منابع