معرفی و دانلود کتاب تاریخ شفاهی: مباحث نظری، روش شناسی

معرفی کتاب تاریخ شفاهی: مباحث نظری، روش شناسی

کتاب تاریخ شفاهی: مباحث نظری، روش شناسی نوشته فائزه توکلی، به تعریف تاریخ شفاهی، اهمیت و پیشینه آن می‌پردازد. همچنین کاربرد و نقش مصاحبه در تاریخ‌نگاری و تاریخ شفاهی را بررسی می‌کند.

امروزه سرعت تحولات و دگرگونی‌ها در عرصه تمامی علوم دستخوش تغییر قرار گرفته و طی چند دهه اخیر جامعه اطلاعاتی توانسته است مدیریت، فرهنگ، تکنولوژی، آموزش، خدمات و نهادهای قدرت را از خود متأثر کند و تاریخ معاصر را به چالش بکشاند؛ به نحوی که در جریان گسترش و انطباق علوم و افزایش گستره اطلاعاتی موجود، باز‌اندیشی و تغییر روش‌ها در حوزه‌های مختلف اجتناب‌ناپذیر شده است.

در حوزه‌ تاریخ‌نگاری معاصر، تاریخ شفاهی از شیوه‌های پژوهش در این حوزه به شمار می‌رود که با رویکرد جدید علمی توانسته است از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شده و در تاریخ‌نگاری نقشی تحول‌برانگیز و تکمیلی ایفا کند. در تاریخ شفاهی با ابزار مصاحبه، به کنکاش تحولات و رویدادها از زبان راویانی که در وقایع مستقیم یا غیرمستقیم شرکت داشته یا دارند، پرداخته می‌شود.

به بیانی، تاریخ فقط در چارچوب تاریخ شفاهی گذشته نیست. در تاریخ‌نگاری رایج، مورخان با دیدگاه‌های ایدئولوژیک، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی خویش به واقعیت‌ها می‌نگرند و از وقایع رخ‌داده روایتی را برداشت و نوشتاری را ترسیم می‌کنند. اغلب مورخان با کم‌رنگ و پررنگ کردن وقایع، به شرح و بسط نقلی وقایع و گاه فراتر از آن، به تحلیل شخصی روی می‌آورند. اکتفای صرف به نظریات گوناگون مورخان در حوزه تاریخ‌نگاری معاصر نقص رایجی است که وجود دارد.

تاریخ شفاهی می‌کوشد به رفع این نقص بپردازد و با مصاحبه و کالبدشکافی علل و عوامل مؤثر در پیدایش پدیده‌ها و تحولات اجتماعی، به تبیین همه‌جانبه دیدگاه‌های گوناگون دست یابد.

برخی به کیفیت مصاحبه و راوی و اعتبار و رواییِ تاریخ شفاهی خرده می‌گیرند. در این کتاب در بخشی با عنوان «اعتبار و روایی تاریخ شفاهی» به این سؤال پاسخ داده شده است. در مقایسه تاریخ مکتوب با تاریخ شفاهی، نویسنده تلاش کرده چارچوب علمی تاریخ شفاهی را که برگرفته از روش‌های کیفی تحقیق است، تبیین کند؛ روشی که برخلاف توسعه دیدگاه‌های اثبات‌گرایانه کمّی، امروزه صاحب‌نظران علمی در همه رشته‌ها گرایش مجدد خود را به آن ابراز داشته و در کنار دیگر روش‌های علمی کاربرد وسیعی یافته است.

در بخشی از کتاب تاریخ شفاهی می‌خوانیم:

پیش از اختراع خط، بهترین شیوه برای حفظ سنت‌ها و آداب و رسوم سنت یا روایت‌ شفاهی بود، که تحت رهبری بزرگان و کهنسالان قوم و در قالب داستان و افسانه و اسطوره و حماسه، افتخارات قوی و قبیله‌ای را به اخلاف خویش منتقل می‌کرد. بارزترین نمونۀ آن در تاریخ اسلام ایام‌العرب و‌الانساب است، که نقل شفاهی جنگ‌های بین دو یا چند قبیله و شرح روایی کردار قهرمانان قبیله و قوم بوده است. بزرگان و قبیله برای حفظ افتخارات و احترام به اسلاف خویش، آن را به سان سنتی باشکوه تقدیس می‌کردند. در حقیقت، به سبب تسلط فرهنگ شفاهی و بی‌اشتیاقی به کتابت و نگارش اخبار، افسانه و اسطوره مجال بیشتری برای رشد می‌یافتند و سنت شفاهی، که بر قدرت حافظه و میزان درک افراد از دنیای پیرامون خود متکی بود، در گسترۀ زمان تغییر و تحول بارزی در اخبار و روایت‌ها به وجود می‌آورد، و با آمیخته شدن با اوهام و خرافات و باورهای نامعقول، بیش از پیش از تاریخ‌نگاری فاصله می‌گرفت. بنابراین، می‌باید بخشی از فرهنگ و داستان حیات آدمیان را در پهنۀ تاریخ و رازآلود افسانه و اسطوره جست‌وجو کرد.

سنت شفاهی در برهه‌ای از زمان چنان بر فضای فکری جوامع انسانی سیطره یافته بود که نوشتن کتاب‌های مقدس و آسمانی نیز نامیمون و ناپسند انگاشته می‌شد. روحانیون مذهبی مردم را به حفظ و بیان روایی کتاب‌های دینی تشویق می‌کردند. این امر حتی در ساختار و ترکیب و نگرش این کتب نیز اثرگذار بود. نگاه کتابی چون تورات به تاریخ نیز بیشتر به یک تلقی روایی معطوف بود و به شرح جزئیات و کنار هم چیدن حوادث و وقایع استوار شده بود. اما قرآن کریم، در کنار بیان روایی رویدادها، نوعی حکمت و معرفت شهودی و استعلایی را نیز بیان کرد. این نوع نگرش بعدها تحول شگرفی را در بینش و روش مورخان اسلامی به وجود آورد.

فهرست مطالب کتاب

اشاره
مقدمه
فصل اول
معنا و مفهوم تاریخ شفاهی
تعریف مفهومی تاریخ شفاهی
اهمیت و ضرورت تاریخ شفاهی در تاریخ‌نگاری
پیشینۀ تاریخ شفاهی
تفاوت تاریخ شفاهی با سنت شفاهی
وجوه تمایز سنت شفاهی از تاریخ شفاهی
تاریخ‌نگاری شفاهی و خاطره‌نویسی
روش‌شناسی تاریخ شفاهی
روش تحقیق کیفی در تاریخ شفاهی
نمونه‌گیری در تحقیقات کیفی تاریخ شفاهی
فصل دوم
مصاحبه در تاریخ شفاهی
تعریف مصاحبه
مفهوم و ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی
اهداف مصاحبه در تاریخ شفاهی
ماهیت مصاحبه در تاریخ شفاهی
با چه کسی مصاحبه باید کرد؟
ریخت‌شناسی مصاحبه
مراحل مصاحبه‌
زمینه‌سازی برای مصاحبه
گام اول برای‌ یک‌ مصاحبه
چهار گام‌ اصلی‌ تهیۀ یک‌ مصاحبه‌نامه
انواع مصاحبه‌ در تاریخ شفاهی
ده‌ گام‌ برای‌ اجرای مصاحبۀ گروهی
گزینش افراد در مصاحبۀ گروهیِ تاریخ شفاهی
ساماندهی داده‌های‌ مصاحبۀ گروهی
کارهای مهم و فوری‌ پس‌ از مصاحبه‌
جالب کردن مصاحبۀ شفاهی
نوع‌شناسی سؤال‌های مصاحبۀ‌ تاریخ شفاهی
طیف دیگری از سؤال‌های مصاحبه‌ای
انواع دیگر سؤال‌های مصاحبه‌
نوع‌شناسی سؤال‌های مصاحبه‌ای
سؤال‌های تکمیلی در مصاحبه
ویژگی‌های مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی
روش‌های تسهیل ارتباط با مشارکت‌کننده
نکته‌های اخلاقی در مراحل مصاحبۀ تاریخ شفاهی
خلاصه‌ای از مراحل عملی مصاحبه
معتبرسازی مراحل مختلف مصاحبه در تاریخ شفاهی
معیارهای شش‌گانۀ کیفیت یک مصاحبه
فصل سوم
نقش زبان بدن و فرازبان در مصاحبۀ تاریخ شفاهی
اهمیت زبان بدن در تاریخ شفاهی
علائم فرازبان
ارتباط غیرکلامی
نشانه‌ها
روشن‌کننده‌ها
زبان بدن و فرازبان در تاریخ شفاهی
فصل چهارم
تاریخ‌نگاری تاریخ شفاهی
تحلیل روایت
تحلیل محتوا
مراحل تحقیق کیفی محتوا
تحلیل مکالمه
روش‌شناسی تحلیل مکالمه در تاریخ شفاهی
نقش مورخان شفاهی
تدوین و نگارش گزارش تاریخ شفاهی
عنوان تحقیق
طرح مسئله
اهداف تحقیق
ادبیات تحقیق
بخش نظری مفهومی
میدان یا بستر مطالعه
روش‌شناسی تحقیق
شیوۀ نمونه‌گیری
فنون داده‌یابی
رویه‌های داده‌کاوی
سؤال‌های پژوهش
اعتبارسنجی
نگارش داده‌ها و یافته‌ها
نتیجه‌گیری و نظریه‌پردازی
سهم تاریخ شفاهی در توسعۀ معرفت
پیشنهادها برای مطالعۀ بیشتر
ضمایم و پیوست‌ها
منابع و مآخذ
فصل پنجم
اعتباریابی در تاریخ شفاهی
معنا و مفهوم اعتبار و روایی
باورپذیری
اطمینان‌پذیری
تأییدپذیری
انتقال‌پذیری
معیار سندیت
اخلاق پژوهش در تاریخ شفاهی
اصول اساسی اخلاق پژوهش در تاریخ شفاهی
حق انتخاب
رضایت آگاهانه
نکات اساسی در فرم رضایت
ارتباط پژوهشگر مشارکت‌کننده
نمونه‌فرم رضایت آگاهانه
فصل ششم
مبانی و استانداردهای انجمن جهانی تاریخ شفاهی
تعهد به مصاحبه‌شوندگان
مسئولیت در برابر عموم و حرفه
مسئولیت مؤسسات حمایت‌کننده و آرشیوها
رهنمودهای ارزیابی طرح‌های تاریخ شفاهی
اخلاق در مصاحبه
روش‌هایی برای اطمینان از تشخیص مصاحبه‌کنندگان و برنامه‌ریزان از مسئولیت‌های دوجانبه و التزاماتشان
روش‌هایی برای اطمینان از آگاهی مصاحبه‌کنندگان و برنامه‌ها از مسئولیت‌های دوجانبه و التزاماتشان
وظایف مصاحبه‌کنندگان و برنامه‌ریزان در برابر اجتماع و مردم
خطوط کلی حفظ نوارهای ضبط‌شده
خطوط کلی نوار و سی‌دی و فرآیند پیاده کردن
راه‌های مشارکت برنامه یا پروژه در کمک به درک تاریخی
راهنمایی‌هایی برای مصاحبه
مصاحبه، راه مطمئنی برای حمایت منابع
راهنمایی‌های محققان وابسته و مستقل
انتقال مصاحبه‌ها به آرشیو
فصل هفتم
مراکز تاریخ شفاهی در ایران و جهان
منابع
منابع انگلیسی