زندگینامه و دانلود بهترین کتاب‌های حسن بن علی نظام الملک

زندگینامه حسن بن علی نظام الملک

حسن بن علی نظام الملک (Nizam al-Mulk) با نام کامل ابوعلی حسن ابوالحسن علی بن اسحاق طوسی، روز جمعه‌، پانزدهم (یا بیست‌ویکم) ذی‌القعده‌ی سال 408 (یا 410) هجری قمری در شهر رادکان طوس متولد شد؛ اما اصالت اجدادی‌اش به بیهق (سبزوار کنونی) می‌رسید. پدر حسن بن علی نظام‌ الملک، در پیشگاه ابوالفضل سوری بن معتر که در دوره‌ی غزنویان حاکم خراسان بود، خدمت می‌کرد و از جانب او مسئولیت بُنداری (جمع‌آوری مالیات) شهر طوس را برعهده داشت. او تا سال‌ها در همان شهر اقامت کرد، همسر گزید و صاحب فرزندِ پسری به نام ابوعلی حسن شد.

ابوعلی حسن که در سال‌های بعد به نظام‌الملک توسی و رضی امیرالمؤمنین لقب گرفت، کودکی و تحصیلات ابتدایی خود را در شهر طوس گذراند و به گفته‌ی خود در همان شهر بود که برای اولین‌بار به زیارت ابوسعید ابوالخیر نائل شد. حسن بن علی نظام الملک از یازده‌سالگی یادگیری قرآن را آغاز کرد و به‌مرورِ سالیان، در شهرهای مختلفی چون طوس، نیشابور و مرو، دروس فقه شافعی و حدیث را فراگرفت. او مدتی را هم در شهر بلخ اقامت کرد و با حضور یافتن در خدمت ابوعلی بن شاذان، حاکم بلخ، به دبیری امور مشغول شد.

زمانی که سلسله‌ی سلجوقیان پا گرفت، ابوعلی بن شاذان به دربار آن‌ها راه یافت و عهده‌دار سِمت وزارت چغری‌بیگ شد. او حسن بن علی نظام الملک را نیز با خود به دربار برد و او را به شغل دبیری آلپ ‌ارسلان گماشت. در سال 451 هجری قمری، زمانی که آلپ ‌ارسلان برای جانشینی پدرش بر مسند حاکمیت خراسان نشست، حسن بن علی نظام الملک را برای منصب وزارت انتخاب کرد. چهار سال پس از آن، آلپ ارسلان با مرگ عمویش طغرل اول، به مقام سلطنت رسید و پس از کشتن عمیدالملک کندُری، حسن بن علی نظام الملک را در جایگاه او قرار داد و وزرات ممالک سلجوقی را در دستان این اندیشمند گذاشت.

حسن بن علی نظام الملک سی سال بر این مسند نشست، تا اینکه در سال 485 هجری قمری بر سر مسئله‌ی جانشینی ملکشاه با تَرکان‌خاتون، همسر بانفوذ شاه، اختلاف پیدا کرد. این کشمکش‌ها و همچنین تنگ‌نظری اطرافیان، دست‌به‌دست هم دادند و موجب شدند که حسن بن علی نظام الملک از سِمت خود برکنار شود. مدت زیادی از وقوع این ماجراها نگذشته بود که حسن بن علی نظام الملک، در روز دوازدهم ماه رمضان سال 485 هجری قمری، در راه اصفهان به بغداد، با ضربه‌های چاقوی شخصی به‌نام بوطاهر ارانی که متعلق به فرقه‌ی اسماعیلیه و از فداییان حسن صباح بود، به قتل رسید. گفته می‌شود حسن صباح از هم‌درسان قدیمی حسن بن علی نظام الملک بود، اما در سال‌های بعد به دلایلی کینه‌ی نظام‌الملک را به دل گرفته و به دشمن سرسختش تبدیل شده بود. پس از این واقعه جسد نظام‌الملک را به اصفهان انتقال دادند و در همان‌جا به خاک سپردند.

در کتاب‌های تاریخی مختلف از حسن بن علی نظام الملک با هفت لقب مختلف، همچون وزیر کبیر، خواجه‌ی بزرگ، تاج‌الحضرتین، قوام‌الدین، نظام‌الملک، اتابک، رضی‌المؤمنین و صدرالاسلام یاد شده است.

خدمات و آثار حسن بن علی نظام الملک

حسن بن علی نظام الملک (خواجه نظام‌الملک طوسی) سی سال صاحب منصب وزارت در دربار سلسله‌ی سلجوقیان بود. او در این مدت به مدد هوش و صلاحیت خود، در رتق‌وفتق امور کشوری نقش مهمی ایفا کرد. بسیاری از پیشرفت‌های مملکت در زمینه‌ی اقتصاد و سیاست در آن دوره، برآمده از تصمیمات هوشمندانه‌ی خواجه‌ی بزرگ بود. از همین رو بسیاری معتقد بودند که بعد از مرگ او، کنترل اوضاع کشور از دست سلاجقه خارج شد و نظم و نظام مملکت از هم گسیخت. از میان خدمات پرشمار حسن بن علی نظام الملک، می‌توان به مواد زیر اشاره کرد:

• حسن بن علی نظام الملک به‌سبب عُلقه و ارادتی که به فرقه‌ی صوفیه داشت، خانقاه و مدارس تصوف بسیاری را تأسیس نمود و با حمایت مالی از فقها و عارفان این فرقه، به رشد تصوف در ایران کمک کرد.
• تأسیس مدارس نظامیه در شهرهای اصفهان، نیشابور، بصره، موصل و هرات ازجمله بزرگ‌ترین اقدامات حسن بن علی نظام الملک محسوب می‌شود. نظامیه‌ها درواقع مدارس شبانه‌روزی پیشرفته و مجهزی بودند که در آن‌ها، علاوه‌بر اسباب تحصیل علم، وسایل مطالعه و گذران اوقات فراغت را نیز برای دانشجویان و مدرسان فراهم می‌آوردند.
• حسن بن علی نظام الملک نخستین کسی بود که شیوه‌ی نوینی را در زمینه‌ی تعلیم و تربیت به کار گرفت. این شیوه، شامل در نظر گرفتن مقرری و راتبه (بورسیه‌ی تحصیلی) برای دانشجویان می‌شد.
• تأمین خوابگاه و محل سکونت برای دانشجویان نظامیه، از دیگر خدمات نظام‌الملک در حوزه‌ی علم و علم‌آموزی بود.
• خواجه نظام المک خود به‌مدت بیست سال در نظامیه‌ی شهر نیشابور به تدریس مشغول بود. امام محمد غزالی یکی از شناخته‌شده‌ترین شاگردان او در این مدرسه است. سعدی شیرازی نیز از دیگر مشاهیری به‌شمار می‌آید که در نظامیه تحصیل کرده و پس از آن، بر جایگاه استادی و تدریس در آن‌جا تکیه زده است.
• از آن‌جا که وزیر کبیر، حسن بن علی نظام الملک، نظارت بر بازار و کنترل قیمت‌ها را یکی از مهم‌ترین اصول دستیابی به یک حکومت پایدار می‌دانست، برای هر شهر محتسبی تعیین کرده بود تا بر ترازوهای کاسبان و نرخ‌های بازار نظارت داشته باشند.
• ساخت آب‌انبار، بازار، گرمابه و بیمارستان هم از دیگر خدمات ارزشمند حسن بن علی نظام الملک طوسی در زمان وزارتش بود.
• در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی، حسن بن علی نظام الملک به کمک خیام، «سال جلالی» را به‌عنوان تقویم رسمی کشور تدوین کرد.
• حسن بن علی نظام الملک در دوران پربار وزارت، علاوه‌بر رسیدگی به امور کشور از ثبت وقایع نیز غافل نبود و با نگارش کتاب مهم «سیاست‌نامه»‌ یکی از گران‌قدرترین آثار تاریخی و سیاسی و متون ادبی زبان و ادبیات فارسی را خلق کرد.

بهترین کتاب‌های حسن بن علی نظام الملک

کتاب سیرالملوک (Siyasatnama): این اثر که با نام‌های دیگری چون «سیاست‌نامه» و «پنجاه فصل» هم خوانده می‌شود، از شیواترین و بهترین آثاری به‌شمار می‌رود که در دهه‌ی پنجم هجری، به زبان فارسی به رشته‌ی تحریر درآمده است. با وجود اینکه جان کلام خواجه نظام الملک طوسی در سیاست‌نامه، حول محور سیاست و کشورداری می‌گردد، این نثر فارسی، از حیث ادبی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. مطالب تأمل‌برانگیز اخلاقی و اجتماعی کتاب سیرالملکوک، در دوره‌های مختلف تاریخی، موردتوجه ادیبان و منتقدان ایرانی و غیرایرانی در سراسر جهان قرار گرفته است. هوبرت دارک، خاورشناس و مدرس زبان فارسی در دانشگاه کمبریج، این کتاب را تحت عنوان «The Book of Government or Rules for Kings» به زبان انگلیسی ترجمه کرده است. با مراجعه به سایت یا اپلیکیشن کتابراه می‌توانید کتاب صوتی سیرالملوک که تنها و بهترین کتاب حسن بن علی نظام الملک محسوب می‌شود را دریافت کنید.

حسن بن علی نظام الملک در طول حیاتش تنها، کتاب سیرالملوک یا سیاست‌نامه را از خود به‌جای گذاشت؛ اما تا به امروز ناشران مختلفی با گلچین کردن مطالب این اثر سترگ و انتشارشان در کتاب‌های متعدد، تلاش کرده‌اند تا این اثر مهم تاریخی را تبدیل به اثری سهل‌الوصول‌تر برای علاقه‌مندان به آثار کهن ادبیات فارسی سازند. در اینجا تعدادی از این آثار را به شما معرفی می‌کنیم:

کتاب 19 داستان از سیاست نامه: مهدی علوی تعدادی از روایات و حکایات کتاب سیاست‌نامه یا سیرالملوک، اثر حسن بن علی نظام الملک را برگزیده و آن‌ها را با زبانی ساده‌، برای مخاطبان نوجوان بازنویسی کرده است. همان‌طور که از عنوان کتاب پیداست، این اثر نوزده داستان را در دل خود جا داده و در هر یک از آن‌ها، اصول سیاسی و اخلاقی پادشاهان اعصار گذشته، به‌ویژه‌ دوره‌ی سلجوقیان را بازگو می‌کند. کتاب صوتی 19 داستان از سیاست نامه، هم‌اکنون در سایت و اپلیکیشن کتابراه در اختیار علاقه‌مندان به متون ادبی کهن فارسی و تاریخ ادبیات ایران قرار گرفته است.

کتاب خواب غفلت: این اثر، ششمین کتاب از مجموعه‌ی «پندها و حکایت‌های خواندنی» است. منوچهر علی‌پور تعدادی از آموزه‌ها و حکایات کتاب سیرالملوک یا سیاست‌نامه، از خواجه نظام الملک طوسی را در این اثر گردآوری کرده تا نوجوانان را با این کتاب کهن را آشنا سازد.

کتاب انگشتر زهرآگین: منوچهر علی‌پور در این کتاب نیز تعدادی از داستان‌های جذاب و پندهای کاربردی کتاب سیاست نامه را گزینش کرده و مجموعه‌ی آن‌ها را به‌عنوان هفتمین کتاب از مجموعه‌ی «پندها و حکایت‌های خواندنی» منتشر کرده است.

سبک نگارش و دیدگاه‌های حسن بن علی نظام الملک

حسن بن علی نظام الملک در کتاب سیاست‌نامه، آموزه‌های اخلاقی و سیاسی مختلفی را مطرح می‌کند و حکایتی تاریخی متناسب با هر آموزه‌ای را به‌پیوستِ آن ذکر می‌کند تا تصدیقی بر پند و نصیحت‌هایش باشد. البته تمرکز اصلی خواجه بر محتوای نصایح و اندرزها، گاهی سبب شده تا او در ذکر روایات تاریخی، اطلاعات نادرستی را وارد حکایت کند. بااین‌حال نمی‌توان نثر ساده، روان و روشن این کتاب را نادیده گرفت. نظام‌الملک با استفاده از جملات کوتاه و خوش‌آهنگش در سیرالملوک، توانایی خود در نویسندگی را عیان می‌کند.

مطابق با آن‌چه که از متن اثر برجسته و ارزشمند حسن بن علی نظام الملک برمی‌آید، متوجه می‌شویم که خواجه معتقد بوده است که در هر زمانه‌ای، خداوند فردی را از میان مردم برمی‌گزیند تا دولتی تشکیل دهد. این فرد با دانش و توانمندی نامحدودی که خداوند به او عطا کرده، می‌تواند بر کشور حکم براند. این حاکم تنها در برابر خداوند پاسخگوی اعمال خود است. خواجه نظام‌الملک که مهم‌ترین دغدغه‌اش حفظ اقتدار سلجوقیان بود، برخلاف دیگر متفکران معاصرش، خود را طرفدار سلطنت معرفی می‌کرد و نه خلافت. بر طبق نظریه‌ی الهی حکومت که از مهم‌ترین نظریات حسن بن علی نظام الملک است، او سلطنت را یک هدیه‌ی الهی می‌دانست و اعتقادش بر این بود که مردم تحت هر شرایطی، باید مطیع پادشاه زمان خود باشند.

حقایقی جالب درباره‌ی حسن بن علی نظام الملک

رشیدالدین همدانی در کتاب جوامع‌التواریخ روایتی را از کتاب سرگذشت سیدنا نقل می‌کند که به «افسانه‌ی سه یار دبستانی» مشهور است. بر طبق این روایت حسن بن علی نظام الملک، عمر خیام نیشابوری و حسن صباح، سه یار دبستانی بوده‌اند که به یکدیگر قول می‌دهند به وقت رسیدن به بزرگ‌سالی، هرکدامشان که به قدرت رسید، به دیگران کمک کند. از قضای روزگار حسن بن علی نظام الملک به مقام وزرات دست پیدا کرد و به‌منظور وفا کردن به این عهد، حکومت نیشابور را به خیام پیشنهاد داد. اما خیام اظهار کرد که علاقه‌ای به ولایت و سیاست ندارد. این شد که نظام‌الملک، مقرری ماهانه‌ای به مبلغ ده‌هزار دینار را برای خیام تعیین کرد تا او بدون دغدغه‌ی مالی، به فعالیت‌های دل‌خواهش بپردازد.

با اینکه خواجه نظام‌الملک پیشنهاد مشابهی جهت اعطای حکومت و ولایت را با حسن صباح هم در میان گذاشت، اما از آن‌جا که حسن صباح چشم در پی وزارت داشت، این پیشنهاد را ناچیز دید و کینه‌ی حسن بن علی نظام الملک را به دل گرفت. پس از این ماجرا بود که حسن صباح به یکی از مخالفان سیاست‌های حکومت وقت تبدیل شد و فرقه‌ی اسماعیلیه را تشکیل داد. او با استفاده از روش‌های خشنونت‌آمیز و ترور مخالفین خود، برای دستیابی به قدرت تلاش می‌کرد. طبق برخی ادعاهای تاریخی نیز همو بود که با انداختن کینه‌ی نظام‌الملک به دل هواخواهانش در فرقه‌ی اسماعیلیه و شعله‌ور کردن این آتش، زمینه‌ساز قتل خواجه نظام الملک طوسی، وزیر کبیر ایران شد.

البته لازم به ذکر است که تمامی این ماجراها، فاقد سندیت معتبر تاریخی هستند. بسیاری از صاحب‌نظران، عبارت سه یار دبستانی را به سه فردِ متعلق به سه دیدگاه و گفتمان متمایز تعبیر می‌کنند. سه فردی که هر کدام نسبت به زندگی، دیدگاه منحصربه‌فرد خود را داشته‌اند و یک گروه از اندیشمندان و افراد تأثیرگذار در تاریخ ایران را نمایندگی می‌کرده‌اند.

جملات برگزیده حسن بن علی نظام الملک

حسن بن علی نظام الملک در کتاب سیرالملوک جملات و نصایح ماندگاری از خود به یادگار گذاشته است که در اینجا، به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• چاره نباشد پادشاه را از آن‌که در هفته دو روز را به مظالم (دادگاه) بنشیند و داد از بیدادگر بستاند و انصاف بدهد و سخن رعیت بشنود بی‌واسطه و چند قصه که مهم‌تر بود باید که عرضه کند و در هریک مثالی (فرمان) دهد.
• عمّالی را که عملی دهند ایشان را وصیت کردن باید تا با خلق خدای نیکو زیَند و از ایشان جز مال حق نستانند و آن را نیز به مدارا و مجاملت (خوش‌رفتاری) طلب کنند و تا ایشان را دست به ارتفاعی (حاصل زمین) نرسد، آن مال را نخواهند که چون پیش از وقت خواهند، رعایا را رنج رسد.
• معروفان را که جامگی گران حقوق زیاد دارند بباید گفت تا تجمل وسایلی که بزرگ و زیبا جلوه کند و سلاح و آلت جنگ سازند و غلام خرند که جمال و نیکویی و شکوه ایشان اندر این بود، نه اندر تجمل و آلت و زینت خانه. هر که را از این معنی بیشتر بود به نزدیک پادشاه پسندیده‌تر باشد و در میان هُمالان همردیفان و لشکر باشکوه‌تر و آراسته تر بود.
• هر حاجتی که لشکر را بود باید که بر زبان سرخیلان سرگروهان و مقدمان باشد تا اگر نیکویی فرموده شود بر دست ایشان باشد. بدان سبب ایشان را حرمتی حاصل شود که چون مراد خویش، خود گویند به واسطه میانجی حاجت نیفتد و سر خیل را حرمتی نماند. و اگر کسی از خیل بر مقدم خویش دراززبانی کند یا حرمت او نگاه ندارد و از حد خویش بگذرد او را مالش باید داد تنبیه باید کرد تا مهتران از کهتران پدیدار باشند.